Heilige tekst? Het is maar wat je ermee doet’ (Marije
van Beek en Eildert Mulder, Katern de Verdieping/Trouw, 8-7-19)
Karen Armstrong: ‘Het Verenigd Koninkrijk is een aardig,
seculier land, maar vol gebrekkige wezens’. Maartje Geels
nieuw boek – interview – De Britse schrijfster Karen
Armstrong was even in het land. Ter promotie van ‘De verloren kunst van de
heilige geschriften’. ‘Oorspronkelijk waren dat teksten om te zingen of om te
chanten. Ze werden ook altijd vergezeld door rituelen.’
Ze zit kaarsrecht in de antieke stoel van het hotel aan de
Herengracht in Amsterdam. Met een hand veegt ze alleen nog even een haarlok
opzij. Een knikje. De 75-jarige Britse auteur Karen Armstrong is er klaar voor.
Vloeiend zal ze een reeks vragen beantwoorden, strooiend met soms
onuitsprekelijke godsdienstige begrippen uit al lang vergane talen, zonder dat
ze ook maar een moment over de tong zal struikelen.
Op haar zeventiende ging Armstrong het klooster in. Een heel
nare ervaring. Ze kon op slag niet meer bidden. En de nonnen mochten elkaar,
als ze ’s avonds in bed lagen te huilen, niet troosten. Toen behalve haar geest
ook haar lichaam begon te protesteren en ze flauwviel en bloedneuzen kreeg, was
dat volgens de moeder-overste een teken van een ‘zwakke wil’. Na zeven jaar
trad ze uit.
Ze ging schrijven: eerst over het klooster, later over God,
en over de profeet Mohammed. Nu vijfentwintig jaar geleden schreef ze het boek
‘De geschiedenis van God’, dat een wereldwijde bestseller werd.
Haar werk is in vijfenveertig talen vertaald. In Nederland
is net haar laatste boek verschenen, over religieuze geschriften.
U heeft nogal een verleden met die ‘boze man in de
lucht’. Dertien jaar lang was u erg antireligieus. Wat is er gebeurd?
“Nou, alles wat ik tot mijn vijftigste deed was een
absolute mislukking. Elke zes jaar stortte mijn carrière ineen. Mijn promotie-onderzoek
in Oxford was niet deugdelijk, met een schandaal als gevolg.
“Daarna wilde ik schoolleraar worden. Dat was ik zes
jaar, maar vervolgens moest ik daar mee stoppen vanwege ziekte – een vorm van
epilepsie.
“Ik schreef een boek over mijn tijd in het klooster en
kreeg als gevolg daarvan het verzoek om een documentaire te maken in Jeruzalem.
Daar kwam ik in aanraking met het jodendom en de islam.
“In die religies vond ik iets wat me beviel. De liefde
van God, de vriendelijkheid van God. En bij de soefi’s zag ik hun sterke
waardering voor andere geloven. Dat hebben we niet langer door de Saudi’s, die
met hulp van hun oliegeld en de internationale gemeenschap hun eigenaardige
versie van de islam over de wereld hebben verspreid. Dat heeft het hele gezicht
van de islam veranderd. Een ramp.”
De opkomst van terrorisme: was dat voor u geen complete
schok?
“Ja, natuurlijk. Het zijn criminelen. Een hele hoop van
hen weten praktisch niets van de islam. Sommigen wel natuurlijk. Maar er is dat
bekende verhaal van twee Britse jongens die naar IS gingen en die een boek
hadden besteld ‘Islam for dummies’.”
Dat is precies het punt, toch? Dat ze zo snel radicaal
konden worden.
“Ja. Maar ook boeddhisten, waarvan we altijd dachten
dat ze zo zalig vreedzaam waren, maken zich schuldig aan dit soort geweld. In
Sri Lanka bijvoorbeeld. En een halve eeuw terug waren het de linkse bewegingen
die niks met religie hadden. Stupiditeit is menselijk. We zijn nu eenmaal een
gewelddadige soort.
“Het bijbelboek Openbaringen inspireert net zo goed een
hele afgrijselijke vorm van spiritualiteit in de Verenigde Staten. Je hebt ook
mensen die zeggen: hier staat het, in de heilige tekst: Israël is ons land. Dat
wordt ook gebruikt om Palestijnen mee te doden.”
Haar nieuwste boek, ‘De verloren kunst van de heilige
geschriften’, gaat over onbegrip. Ironisch – er ontstaat even bijna een
misverstand als ze geconfronteerd wordt met de Nederlandse titel van het boek.
“Héilige geschriften, zeg je?” Ze spert de ogen wijd open. “Oh
ja. Jullie noemen religieuze geschriften in het Nederlands ‘heilig’, maar in
het Engels doen we dat niet. Wij spreken gewoon van ‘scriptures’. Ik zie het
persoonlijk ook niet als heilige boeken – in de zin van dat ze door God of een
engel zijn ingefluisterd.”
Het woord ‘geschriften’ heeft ook een misverstaand de wereld
in geholpen. Volgens Armstrong zijn de religieuze teksten nooit bedoeld om puur
als boek te worden gelezen. “Oorspronkelijk waren de religieuze
geschriften een vorm van performance art. Deze teksten waren er om te zingen of
om te chanten. Of om te acteren: ze werden namelijk ook altijd vergezeld door
rituelen.”
Tot eind achttiende eeuw werd er in Europa naar de religieuze
geschriften geluisterd. “Mensen konden niet lezen. Dat kwam pas met de
drukpers, toen het voor iedereen mogelijk werd om een eigen bijbel te hebben.
Zo werden protestanten meer en meer gericht op het woord.”
Met gespeelde shock: “Maar dat is dus alsof je een
libretto van een opera of een aria zou oplezen. Dan mis je de helft.”
Niet voor niets betekent de Koran ‘recitatie’, zegt
Armstrong. “Dáár is het voor ontworpen, om naar te luisteren, met al die
herhalingen. En de recitatie van de Koran is een grote kunst. In de Arabische
wereld gaan mensen nog altijd naar bekende koranrecitatoren zoals wij naar een
concert van een bekende sopraan gaan. Daarom is de Koran, als we dat nu lezen
als boek, zo onsamenhangend, en begrijpen we er niets van.”
De Europese gerichtheid op het woord zette een volgende
ontwikkeling op gang: feitelijkheid. “Een wetenschapper als Richard
Dawkins klaagt dat het eerste bijbelhoofdstuk, Genesis, niet in lijn is met de
evolutietheorie. Nou, dat klopt. Maar dat is natuurlijk ook helemaal nooit de
bedoeling geweest. Men kon vroeger geen geschiedenis schrijven zoals we dat
vandaag doen. Zonder de moderne methoden van datering, archeologie en kennis
van oude talen, is daar geen beginnen aan.
“Die teksten zijn een weerslag van wat mensen hoopten
of vreesden. Niet van wat er daadwerkelijk is gebeurd – daar hadden ze geen
idee van. Het zijn gewoon verhalen over het verleden, rijk aan metaforen.”
Hoe weten we dat mensen de religieuze teksten destijds
niet als feitelijk zagen? De enige bronnen die we hebben zijn van de elite.
“Dat klopt. De religieuze teksten zijn een weerslag van
een aristocratische kunstvorm. We hebben geen idee wat normale mensen vroeger
dachten. Maar wat we wel kunnen zien, is dat áls ze het verleden interpreteren,
dat ze er dan altijd iets nieuws van maken, in plaats van dat ze iets op
dezelfde manier hervertellen. Zo hebben de evangelisten allemaal een compleet
andere versie van Jezus beschreven. En daardoor weten we feitelijk niets over
Jezus.
“In hoofdstuk één van de Bijbel beginnen de
tegenstrijdigheden al. God is dan nog almachtig en barmhartig. Hij maakt de
aarde, zegent alles, en zegt dan: het is allemaal heel erg goed. Maar tegen
hoofdstuk drie slaat het om en de hele rest van het bijbelboek is God de
controle over zijn schepping plots compleet kwijt: Adam en Eva doen gewoon wat
ze willen. En de goedaardige schepper wordt dan ineens een wrede verdelger. Met
de zondvloed wil hij uit louter verveling de hele mensheid uitwissen. ‘Ik ben
de mensheid zat, ik wil niet meer’.”
Helpen de religieuze geschriften ons vooruit?
“Niet per se. Het is wat je er zelf mee doet. We moeten
het kwaad in die teksten herkennen zoals we dat ook in onszelf moeten
herkennen. Want we hebben die conflicten tussen goed en kwaad ook in onszelf.
Daarom kunnen die teksten ook zo makkelijk worden misbruikt.
“De geschriften bevatten allemaal de gouden regel. In
mijn eigen woorden: kijk in je eigen hart. Kijk wat jou pijn doet. En weiger
dan om, onder welke omstandigheid dan ook, dat iemand anders aan te doen. Een
schitterend ideaal is het. Maar we willen dat als mens niet echt navolgen. We
kijken liever naar onszelf om. Dat blijft een strijd.
“We hebben het nu over de problematische kant van
religieuze geschriften. Maar ook hier in het Westen, waar we denken dat we
politiek en religie uit het oogpunt van rechtvaardigheid netjes van elkaar
gescheiden hebben, slagen we er niet in om ons aan die hoge idealen te houden.
Kijk naar Trump, kijk naar de brexit. Het Verenigd Koninkrijk is helemaal niet
religieus, slechts 10 procent gaat regelmatig naar de kerk. Maar de háát die er
is tegen buitenlanders en immigranten?
“Daags na het referendum was ik in het British Museum.
Daar riepen bezoekers ‘go home, go home’ naar medewerkers met een
migratieachtergrond. En het aantal hate crimes is verdubbeld. Dus hier zijn we:
een aardig, seculier land. Maar vol gebrekkige wezens. En ja, dat onze
religieuze geschriften net zo goed gebrekkig zijn, hoeft dan niet te
verwonderen. Net als elk ander product, net als onze politiek. Alles lijdt
daaronder.”
Bent u op de hoogte van de nieuwe theorieën over de
ontstaansgeschiedenis van de islam? Waardeert u die?
“Niet bepaald nee. Kijk, wat er exact is gebeurd rond
die tijd zullen we nooit weten. We weten ook niet wat Jezus van plan was. We
hebben vier heel andere verhalen van de evangelisten, die ook nog eens lang na
zijn dood zijn geschreven.”
Maar veel moslims weten niet dat de biografie van de
Profeet pas 200 jaar nadien is geschreven.
“Ik denk dat er ook in het Westen genoeg christenen
zijn die niet op de hoogte zijn van hoe de Bijbel precies is ontstaan. Elke
religie is verweven met geweld. Ik bedoel: Jezus zou een pacifist zijn geweest,
maar kijk wat de christenen hebben gedaan door de jaren heen. De geschriften
over hem zijn ook gebruikt om bijvoorbeeld de kruistochten te voeren.
“In het Verenigd Koninkrijk is het religieuze niveau
over het algemeen erg laag. Er zijn veel secularisten. De meeste islamitische
families komen uit kleine dorpjes die hun imams hebben meegenomen. Die zijn
niet opgeleid. Laatst gaf ik een lezing, ook in het British Museum, en achterin
de zaal zaten de jonge moslims, in hun pakken, ze waren rechtstreeks uit
kantoor gekomen. Voorin zaten de imams in hun gewaden. Hun vragen waren echt
verschrikkelijk.
Ze zet een Pakistaans accent op. “‘Madam, denkt u niet
dat de hele wereld zich nu bekeert tot de islam?’ Ik zei: ‘Hoe komt u tot die
conclusie?’ ‘Nou’, zei hij, ‘Eerst was het niet toegestaan om te drinken onder
het autorijden en nu heeft de burgemeester alcohol verboden in het openbaar
vervoer.’ Goed. Ik kon de jongeren achter hem zien ineenkrimpen van ongemak. En
nadien was er een receptie, zonder alcohol natuurlijk. Toen kwam er een jonge
moslim met een papieren beker vol wijn voor me aanzetten. En hij zei: ‘Ziet u
waar wij het mee moeten uithouden?'”.
https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/681/articles/931156/30/1
Aquarius 