‘Laat het christendom lekker klein blijven’
INTERVIEW Alain Verheij
Het geloof in Europa beleeft roerige tijden: waar de ene godsdienst in de verdrukking zit, bloeit de ander op. De hang naar zingeving is groot, maar wordt die straks nog beleefd in de kerk, moskee of synagoge? Hoe zien de leiders ervan de toekomst? Deel 3 in een korte serie: theoloog Alain Verheij.
‘De hang naar zingeving is groot’, en zal een eeuwig menselijk gegeven blijven omdat de mens als enig geschapen wezen het vermogen heeft gekregen naar het goddelijke te zoeken. Alle andere zoogdieren bezitten het instinct dat het goddelijke bestaat. Maar die mens kan dus zoeken naar de specifieke kwaliteiten van dat geheim van het goddelijke of de OerBron.
Laura de Jong en Frank van Zijl, Opinie & Debat/de Volkskrant, 20 september 2018
Natuurlijk zijn er jongeren in Europa die nog een kerkgang maken. Maar bij de jonge theoloog Alain Verheij (29) doemt dan toch het beeld op van een stelletje dat in de kathedraal van Lissabon een kaarsje brandt ter nagedachtenis van deze of gene. De mis zelf laten ze aan zich voorbijgaan.
En terecht omdat de mis een oud verschijnsel is behorende bij een organisatiestructuur die zijn bestaansrecht heeft verloren.
Jongeren en kerken, wil de zelfverklaard ‘Theoloog des Twitterlands’ er maar mee zeggen: het is hier passé. Het gaat tegenwoordig om andere conventies en of het nu sociale media zijn of hippe festivals: de ontmoetingsplaatsen zijn elders, de overdracht ook. ‘Laatst heb ik in twintig tweets uitgelegd wat Pinksteren nou is. God in 140 tekens: in een paar minuten ben je dan bij.’
Dit laatste betekent inderdaad alleen dat je ‘dan bij’ bent in een paar minuten, maar dan ben je er nog niet. want dan blijft het een externe aangelegenheid in plaats van dat het innerlijk moet gaan leven.
Verheij, schrijver van het recent verschenen ‘God en ik’, spreekt met geestdrift over het geloof. ‘Ik denk dat de oude allergie weg is. Het juk van de kerk is afgeschud in de jaren zestig en zeventig. Die generatie heeft kinderen en kleinkinderen die geen religieus trauma hebben. Die zijn het bijvoorbeeld gaan zoeken in oosterse spiritualiteit, of de verwesterde vorm ervan: mindfulness. Het is een generatie die jonge kinderen heeft, en nadenkt: wat geef ik ze voor later mee?’
Het gaat er inderdaad om ‘met geestdrift over het geloof te spreken’. Als je daarin slaagt, heb je het begrepen en een nieuwe innerlijk leven ontdekt.
Geloof maakt een comeback?
‘Als ik tegen de generatie voor mij zeg dat ik theoloog ben, wordt een vies gezicht getrokken, als ik het zeg tegen mijn leeftijdgenoten zeggen ze: hé, wat leuk, en dan beginnen ze over hun oma. Verstrooide heimwee noem ik dat. Mensen zijn altijd religieus geweest, dus het kan niet dat het in veertig jaar tijd ineens helemaal gedaan is met het geloof. Mijn generatie weet minder van het geloof, is minder actief betrokken bij de kerk, en er is geen reden om daar snel naar terug te keren. In Nederland zoeken jongeren het bij happiness, bij nieuwe spiritualiteit. Je kunt ook gewoon gaan sporten. Zo serieus met je lichaam bezig zijn zie ik welzeker als een religieuze vervanger.’
De uitspraak ‘Mensen zijn altijd religieus geweest, dus het kan niet dat het in veertig jaar tijd ineens helemaal gedaan is met het geloof’, is zo gesteld onjuist. 99% van de mensheid is altijd religieus geweest, maar is daarin opgevoed en dus extern aangeleerd en dat heeft geen enkele praktische waarde. Mensen die op die basis komen te overlijden, komen met volstrekt lege handen aan ter gene zijde. Ik heb met die mensenzielen gesproken en weet dus uit eigen ervaring hoe leeg en eenzaam zij zich voelen.
Fitness als het nieuwe gebed. Geldt dat in heel Europa?
‘Nederland is het meest geseculariseerde land van Europa, wij zijn veel minder loyaal dan bijvoorbeeld de Duitsers. Dat hangt samen met de verzuiling, wat een vrij Hollands verschijnsel is. Toen we de zuilen loslieten, hebben we het geloof ook achter ons gelaten. Wij hebben ook een groter trauma dan andere Europese landen. Dat hele benauwende calvinisme van de biblebelt zie je niet in andere landen. Mijn Duitse theologiedocenten begrepen de boeken van Maarten ’t Hart niet. Zo consciëntieus als we met het geloof waren, zijn we ook met geloofsafval. Nederlanders zijn calvinistisch in hun atheïsme. Een Duitser of Belg zal zich niet zo snel uitschrijven bij de kerk en blijft lid omdat hij wél de christelijke waarden onderschrijft.’
Het is hierbij ook nuttig te vermelden waarom ‘Dat hangt samen met de verzuiling, wat een vrij Hollands verschijnsel is.’ Nederland is anders dan alle landen sinds de Reformatie opgesplitst in twee bijna volstrekt gelijke geloofsdelen, het katholieke zuiden en het protestantse noorden. Duitsland en België zijn overheersend katholiek gebleven en hebben dus van kerksplijtingen geen of minder last gehad. Maar Nederland heeft van oudsher als enige land ter wereld te maken gekregen die opsplitsing en is in de 15e eeuw ook als eerste ‘natie’ van de Verenigde Nederlanden na de Spaanse overheersing tot de Unie van Utrecht gekomen met de beroemde afspraak van gelijkheid van godsdiensten en de godsdienstvrijheid. Vanwege de strijd tussen de reformatiekerken (calvinisten en lutheranen, remonstranten en dergelijke) en de aloude RK-kerk. Eeuwenlang vuur en water.
Traditionele kerken krimpen maar evangelische kerken groeien in Europa. Hoe verklaart u dat?
‘Ik ben als kind met mijn ouders jarenlang naar een evangelische kerk geweest. Hillsong Church gaat doelbewust de concurrentie met YouTube en popconcerten aan. De dienst is in een discotheek, met de beste band die je op zondagochtend kunt zien. Er staat een afgetrainde spreker die praat als iemand van de Speakers Academy. De beleving is show. Het gaat over jouw individuele leven, waarbij een hoog moreel besef de norm is.
De vraag is alleen of Hillsong Church zich zal ontwikkelen tot een esoterisch (gericht op innerlijkheid) of als vanuit exoterisch (gericht op uitwendig gezag van de nieuwe kerk).
‘Je ziet dit soort kerken in Spanje volstromen. Jongeren die zich ertoe voelen aangetrokken, zijn radicaler, en conservatiever in hun moraal, het bewijst dat ze nog iets met religie willen. Toch is dit geen toekomstbestendig antwoord. Vaak zijn mensen er maar een jaartje lid van.’
Wat doet u om jongeren weer bij het geloof te betrekken?
‘Door Bijbelverhalen te vertellen. Het zijn verhalen die mensen al tweeduizend jaar inspireren. We moeten ze oppoetsen en vertalen naar deze tijd. Rituelen rondom geboorte, rouw, relatie en schuld moeten we toegankelijker maken. Zet op Lowlands een biechtstoel neer.’
Als aanzet tot geestelijke vorming kan dit nooit kwaad, als de voorganger maar de nadruk legt op de innerlijke beleving van het geloof.
Veel christelijke leiders zijn ondanks de leegloop van kerken optimistisch over de toekomst. Is dit tegen beter weten in?
‘De ontkerkelijking in Europa stabiliseert, want veel erger kan het niet worden. Maar er is iets anders gaande. Wereldwijd wordt religie weer een politieke factor. Het klampt zich vast aan het nieuwe nationalisme. De witte evangelicals hebben Trump in het zadel geholpen, vicepresident Mike Pence zegt: ik ben eerst christen, dan katholiek en dan pas Republikein. Poetin trekt naar de kerk, omdat het een maatschappelijke kracht is waarmee je een sterk blok kunt vormen. En kijk eens hoe Erdogan de islam omarmt: hij heeft Turkije een stuk minder seculier gemaakt. Hetzelfde geldt voor het hindoenationalisme in India. Religie wordt wereldwijd politiek gemaakt.’
Dit laatste is een levensgevaarlijke ontwikkeling want het leidt tot méér, en zelfs tot maximale polarisatie. Dan gaat het weer de oude kant uit: externe godsbeleving. Foute boel dus.
Maar zijn jongeren daar gevoelig voor?
‘Ja, het is een reactie. De laatste decennia is onze wereld zo groot geworden: ik kan op elk moment in verbinding staan met twee miljard mensen die op Facebook zitten. Traditionele verbanden zijn weggevallen, ik mag zelf mijn geloof, baan of woonplaats kiezen. In die vrijheid is niets meer vanzelfsprekend en de verwarring die hierdoor ontstaat, is onderschat.
Spiritueel is het wegvallen van traditionele verbanden een noodzaak, hoe hard en onwaarschijnlijk dat ook mag klinken. Wat bedoel ik ermee? Traditionele verbanden zijn in zekere zin óók een externe gezagsfactor, te vergelijken met kerken vooral in deze context. Hoezo? Kinderen worden altijd in een oorspronkelijke en soms vervangende gezinsvervangende huishoudens worden opgevoed.
Er wordt van buitenaf kennis en inzicht bijgebracht in de pedagogische sfeer. Kortom, de kinderen die opgevoed worden krijgen geen keuze, hooguit op latere leeftijd als ze eenmaal volwassen zijn geworden. Het gebeurt dan ook niet zelden dat jongere adolescenten al op jongere leeftijd zich losmaken van hun kerk waarvan de ouders lid zijn.
Spiritueel is dit dwangmatig: vanwege de noodzakelijke opvoedingsfase in aardse gezinnen (want buiten de aarde bestaat deze constructie niet) kan het niet anders dan dat de kleine kinderen de weg van hun ouders ‘volgen’ en dat kan resulteren in latere noodzakelijke afscheiding binnen het gezin. Dat is dan het gevolg van kinderen die een ‘oudere’ ziel dan hun eigen ouders.
Daarmee houdt niemand rekening want het is buiten spirituele kring een onbekend gegeven of mogelijkheid. Maar daarom verkeert de aarde als geheel en de hele mensheid (in deze volgorde) in geestelijke transformatie of transitie, hoewel dit laatste meer in technische (klimaatveranderingen) zin wordt gebruikt. De mens heeft tot doel (vanuit het eigen DNA) om de weg naar volledig geestelijk bewustzijn te ontwikkelen.
Dit is het fundamentele verschil met overige zoogdieren, al ben ik van mening dat dit een puur biologische gegevenheid is omdat ik vanuit meerdere bronnen en mijn eigen hoger wezen weet dat de mens geen zoog’dier’ is, maar zoog’mens’. Ik heb hier vaker geschreven dat het mensenrijk niet samenvalt met het dierenrijk of daaruit afkomstig is, maar een aparte scheppingssoort is. De wetenschap is wat kennis en inzicht zover nog niet zover. Maar dat nieuwe bewustzijn komt eraan want onvermijdelijk.
‘Bij al die verworven vrijheden gaan mensen op zoek naar een nieuwe identiteit. Daar spelen nationalistische politici op in. In Nederland wordt de joods-christelijke cultuur te pas en te onpas aangehaald. Ook in partijen die zo seculier als wat zijn, zoals de VVD, wordt daarover gepraat. Halbe Zijlstra die het opeens over Pasen heeft. Thierry Baudet begint met het christendom te flirten, Wilders doet dit al langer. In Frankrijk is Marion Maréchal-Le Pen, het ‘nichtje van’, overtuigd katholiek. De makkelijkste manier om te zeggen dat je geen moslims in Europa wilt, is roepen: wij zijn joods-christelijk. Denk ook aan Hongarije en nu in Italië. Ik word daar erg chagrijnig van.’
De auteur heeft volstrekt gelijk dat hij erg chagrijnig wordt van deze ontwikkeling.
Waarom? Je kunt als gelovige ook zeggen: het christendom speelt tenminste weer een rol van betekenis.
‘Ik ben een kind van de secularisering. Ik weet niet anders dan dat de kerk marginaal is. Ik kom uit Krimpen aan den IJssel. Als je vijftig jaar geleden wethouder wilde worden, moest je iedere zondag in de kerk zitten. Dat is gelukkig allang niet meer zo. Maar toen ik theoloog werd, kreeg ik te horen: ‘Weet je het zeker, jongen? Heb je een plan B?’
‘Christenen zijn de underdogs geworden. En dat vind ik een lekkerder positie dan dat we een machtsblok vormen dat rechtse politici aan meerderheden helpt. Laat het christendom lekker klein blijven. De kerk heeft eeuwenlang een enorme machtspositie in Europa gehad, stond altijd aan de kant van de gevestigde orde, was antirevolutionair en had een conservatieve moraal. Dat heeft geleid tot een decadent christendom en zo is het geloof niet bedoeld. Jezus was niet apolitiek, integendeel, maar hij zat niet om tafel met koningen en bestuurders.’
Toch mengt ook u zich in het politieke discours. Op Twitter vergeleek u regisseur Eddy Terstall met Marine Le Pen omdat hij in een manifest ‘Vrij Links’ had gepleit voor een seculiere samenleving.
‘Ja, die plaagde ik even. Op Twitter speel ik graag de straatvechter. Er is een onderstroom die het seculiere geloof bepleit om de islam te bestrijden. Ik zag er een anti-islammanifest in.’
Hoe ziet het moderne christendom van uw generatie er uit?
‘We voelen ons nog wel christen, maar het laat zich niet meer in een vorm gieten. Wij zijn de Facebookgeneratie, navelstaarderig en individualistisch. Geloof is niet langer institutioneel georganiseerd. We maken een transformatie door naar een netwerkchristendom. Mijn generatie kan zich ineens snel mobiliseren. Denk aan de #MeToo-beweging. Daar zat ook geen instituut achter. Religie blijft, maar de tijd van traditionele kerken is voorbij.’
Met deze samenvatting of conclusie ben ik het geheel eens, maar ik ben er niet zeker van wat de uitkomst van deze Hillsong Church zal zijn, want ook deze kerk kan uiteindelijk eindigen in een institutie, waarin het geestelijke gezag zich nestelt en wat dus niet de bedoeling is.
https://www.volkskrant.nl/mensen/-laat-het-christendom-lekker-klein-blijven-~b4635adf/
Aquarius 