Stelling: Omdat kosmisch gesproken via de scheppende Energie aan ieder mens de gelegenheid bieden om vrijwillig en dus naar eigen keuze ‘hele vreemde wensen’ uit te spreken en in vervulling te doen gaat; krijgt aldus geredeneerd ieder mens de gelegenheid – op zijn evolutiepad – extreme gezagsdragers in de betekenis van middeleeuwse koningen, keizers of veldheren mee te maken om daaruit te leren hoe je onder dergelijke omstandigheden kunt proberen om verbetering aan te brengen of zelfs een collectieve coupe te gaan voorbereiden. Vanwege de noodzaak van een juiste indruk wordt hieronder het hele interview weergegeven.
Alledaags marxisme (Olaf Tempelman, Katern V/de Volkskrant, 2-10-23)
Leven – Interview: Lea Ypi
Lea Ypi (44) oogstte in 2021 lof en kritiek met een roman over opgroeien in (post)-communistisch Albanië. In de Van der Leeuw-lezing houdt ze op 3 november de relatie tussen kunst en moraliteit tegen het licht. Een gesprek via Zoom.
Het minste wat je kunt zeggen over Lea Ypi, die volgende maand de 41ste Van der Leeuw-lezing uitspreekt, is dat ze een ongewone jeugd heeft gehad in een ongewoon land. Coming of Age at the End of History, luidt de ondertitel van Free, het boek dat haar anderhalf jaar geleden op slag beroemd maakte en inmiddels in dertig talen is verschenen. In het Nederlands heet het Vrij – Opgroeien aan het einde van de geschiedenis, maar ‘coming of age’ behelst net wat meer dan zomaar opgroeien.
In haar ondertitel refereert Ypi aan het bekende essay dat de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama schreef na het verdwijnen van de communistische regimes in Oost-Europa in 1989, The End of History and the Last Man. Volgens Fukuyama was het einde van de geschiedenis aangebroken omdat de liberale democratie overal wortel schoot. In Vrij vertelt Ypi hoe dat ‘einde van de geschiedenis’ eruitzag voor een meisje dat in 1979 werd geboren in Durrës in de Volksrepubliek Albanië. Dáár verdween het communisme pas twee jaar later, dáár gebeurden vanaf 1991 dingen die weinig met liberale democratie te maken hadden.
De Volksrepubliek Albanië was Europa’s repressiefste en geïsoleerdste communistische staat. Leider Enver Hoxha brak na Stalins dood met de Sovjet-Unie en na Mao’s dood met China. De repressie was in Albanië dermate groot dat mensen ook binnenshuis alleen in codetaal vertrouwelijk met elkaar spraken. Als klein meisje hoorde Lea Ypi haar ouders praten over mensen die waren afgestuurd aan universiteit B en universiteit M. Pas toen het regime bezweek, kwam ze erachter dat die initialen niet stonden voor universiteiten maar voor strafkampen, en dat ‘afgestudeerden’ politieke gevangenen waren. Pas toen leerde ze dat haar opa in een strafkamp had gezeten en haar oma had blootgestaan aan lange verhoren door de staatsveiligheidsdienst.
Behalve met schokkende nieuwe informatie maakte Ypi vanaf 1991 kennis met de producten van de westerse consumptiemaatschappij. In Albanië had je mensen die hun hoofdhuid voelden prikken doordat ze nieuwe flessen afwasmiddel aanzagen voor shampoo. Er waren mensen die in nieuwe pyjama’s en badjassen over straat gingen omdat ze niet wisten wat voor soort kleding het betrof. En er waren mensen die beleggingen in piramidefondsen aanzagen voor solide kapitalistische investeringen. In de winter van 1996-1997 stortten deze kaartenhuizen in elkaar. Albanië verviel daarna in anarchie, kazernes werden geplunderd, zelfs kinderen liepen met kalasjnikovs over straat.
Zomaar een scène die de hoofdpersoon van Vrij typeert, is dat ze in 1997 onverdroten doorging met studeren voor haar eindexamen, ook al werd op straat geschoten en werd het allengs minder waarschijnlijk dat dat jaar in Albanië examens zouden worden afgenomen. Lea Ypi was destijds 17, sprak drie talen en had al een dichtbundel en een bundel met korte filosofische verhalen op haar naam staan. Een paar jaar eerder was bij haar hoogbegaafdheid vastgesteld. In 1998 vertrok ze naar Italië om filosofie te studeren. Twee decennia na haar rumoerige Albanese ‘eindexamenjaar’ trad ze aan als hoogleraar politieke theorie aan de London School of Economics, met een specialisatie in marxisme.
Can Beauty Save the World? On Historical Injustice, Reconciliation and the Role of Aesthetic Education luidt de titel van de lezing die ze op 3 november zal uitspreken in de Martinikerk in Groningen. Via Zoom vertelt Ypi dat ze in die lezing zal ingaan op het leven van haar grootmoeder, dat ze voor een nieuw boekproject aan het uitdiepen is, onder meer via materiaal dat ze aantrof in de vrijgegeven dossiers van de oude Albanese staatsveiligheidsdienst.
Lezers van Vrij kennen Ypi’s grootmoeder als de vrouw die heimelijk ansichtkaarten van Parijs bewaarde en haar kleindochter stiekem de taal leerde waarin ze zelf was opgevoed, het Frans. De grootmoeder was in 1918 geboren in een gegoede Albanese familie in Thessaloniki, dat eeuwen in het multi-etnische Osmaanse Rijk had gelegen. Na de Eerste Wereldoorlog belandde ze in de nieuwe natiestaat Albanië. Toen die staat in 1945 een volksrepubliek werd, kwam ze daar vanwege haar afkomst in ernstige problemen: vanaf nu was ze een vijand van het volk.
Wat is de relevantie van het levensverhaal van uw grootmoeder voor niet-ingewijden in de geschiedenis van het Osmaanse Rijk en het Albanees communisme?
‘We kunnen eruit leren dat we onze innerlijke vrijheid nooit verliezen, de vrijheid om het goede te doen. Mijn grootmoeder kwam uit een wereld die verdween toen ze nog jong was. Ze verloor haar hele sociale status, maar ze behield haar waardigheid. Ze werd door de communistische staat onder druk gezet van haar man te scheiden, maar ze deed het niet. Ze werd onder druk gezet om informant te worden van de staatsveiligheidsdienst, maar ze weigerde.’
In uw Van der Leeuw-lezing begint u met Schiller en het idee van de Verlichtingsdenkers dat de schoonheid van kunstwerken mensen moreel kan verheffen. Hoe verbindt u Schiller met het verhaal van uw grootmoeder?
‘Ik ga in op de verbinding tussen kunst en moraliteit. Mensen kunnen moreel geïnspireerd worden door van kunstwerken te genieten, door het lezen van literaire verhalen. Het leven van mijn grootmoeder is voor mij een parabel van een vrouw die strijdt voor haar innerlijke vrijheid in een wereld die steeds vijandiger jegens haar wordt, en daar maak ik mijn literaire verhaal van. Dat verhaal leert mij: het gaat niet om geld, het gaat niet om status, het gaat om innerlijke vrijheid. Ook in hachelijke omstandigheden kun je een verantwoordelijk mens blijven.’
Vrij – Opgroeien aan het einde van de geschiedenis was oorspronkelijk niet bedoeld als een persoonlijk boek. Ypi was van plan een politiek-filosofisch werk te schrijven over vrijheid. Maar toen ze over de thematiek ging nadenken, kwamen er steeds meer herinneringen terug uit haar ongewone jeugd. Vrij valt globaal uiteen in twee delen. Eerst beleven we de nadagen van het Albanese communisme door de ogen van een meisje dat geloof hecht aan de staatspropaganda en de verhalen van schooljuf Nora dat ze in de best mogelijke maatschappij leeft, een meisje dat de ambitie heeft een voorbeeldige pionier, een communist, te worden. De periode na het instorten van het regime, het ‘einde van de geschiedenis‘, beleven we door de ogen van een adolescent die beseft dat ze is voorgelogen.
‘Het leidde ertoe dat ik autoriteit ging wantrouwen’, zegt Ypi. ‘Elke keer als iemand me iets vertelde, vroeg ik me af: is dit wel waar?’ Het meisje dat rooskleurig over het communisme dacht, vraagt zich daarna af of de nieuwe maatschappij wel zo veel beter is en zo veel eerlijker. ‘Toen Enver Hoxha in 1985 overleed, huilden mensen. Toen het regime ineenstortte, verbrandden ze Hoxha’s boeken. Hoeveel mensen waren oprecht? Ik denk dat er in elke maatschappij een grijze massa is die meegaat in alles wat ze voorgeschoteld krijgen.’
*Hier ontstaat dus de mode die wij sinds de coviduitbraak kennen als een complottheorie, maar nu in een modern jasje gestoken omdat complotverhalen sinds de ‘geboorte’ van de mensheid heeft bestaan, net zo goed als spionage en verkenners omdat ze allemaal behoren tot de inrichting vaan de menselijke gemeenschappen en overlevingsdrang. Zonder deze ‘levenservaring’ wordt met Meesterschap over het leven ofwel de Verlichting niet bereikt.
‘Vrij, wil Ypi benadrukken, is niet zozeer een boek over Albanië als over vrijheid in crisissituaties. ‘Het feit dat het een succes werd, had er veel mee te maken dat het vlak na de covidcrisis uitkwam. Dat was een tijd waarin zelfs mensen in westerse liberale maatschappijen de druk van de staat voelden. Het was de eerste keer dat mensen in rijke landen werd verteld: je mag niet naar buiten. Alle liberale vrijheden die mensen vanzelfsprekend vonden, werden opgeschort. Dat leidde ertoe dat mensen zich ineens vragen stelden over vrijheid en de autoriteit van de staat, dat ze openstonden voor de discussie wat vrijheid is.’
Ypi schreef het boek tegelijk in het Engels en het Albanees. Maar waar het in het Engelse taalgebied goeddeels lovend werd ontvangen, waren de reacties in Albanië, eufemistisch gesteld, verdeeld. Van het boek werden in de eerste week na de lancering in Groot-Brittannië al tienduizend exemplaren verkocht. Albanese critici hekelden niet alleen de enorme publiciteitscampagne waarmee Penguin Books haar als auteur lanceerde en waarin Ypi volgens hen ‘meer optrad als showgirl dan als academicus’, maar velen vonden haar een apologeet van de Hoxha-dictatuur. In The Guardian noemde Ypi de reacties ‘beledigend, beschuldigend en lasterlijk’.
Vertaalde boeken van overlevenden van de Albanese goelag zijn in het Westen nauwelijks gelezen. In uw boek heeft een meisje, weliswaar door toedoen van de propaganda, een rooskleurig beeld van die Albanese Volksrepubliek. Kunt u zich niet voorstellen dat slachtoffers van het regime daar aanstoot aan nemen?
‘De grimmigheden van het regime staan allemaal in mijn boek. De Albanese goelag waarvan mijn familie slachtoffer werd, de angst, de voedselschaarste, de rijen. Het is het idee achter het boek dat door sommige Albanese critici slecht is begrepen. Ik gebruik het perspectief van een kind om een veelheid aan ideeën over vrijheid te bespreken. Dat heeft een heleboel mensen gestoord: dat de verteller geen oordeel velt, maar alleen gesprekken van anderen rapporteert.’
Mira Feticu, Nederlands auteur van Roemeense origine, hekelde in haar recensie ook de ambivalentie van uw boek. Veruit de meeste kinderen ondervonden aan den lijve dat die regimes kwaadaardig waren, stelde zij: ‘Hoe kon zo’n pienter meisje als Ypi de waarheid niet voelen?’
‘Ik heb dat soort reacties ook uit Albanië gehad: ‘Ik wist als kind veel meer dan jij.’ Het kan te maken hebben met mijn leeftijd. Ik was echt jong, ik was 11 toen het regime verdween. Jonge kinderen hebben nog geen sterke opvattingen over dingen. Je vertelt ze een verhaal over de wereld waarin ze leven en ze geloven het. Kinderen stellen zich vragen als: kan ik veilig de straat op? Geen vragen als: is er hier wel vrijheid van meningsuiting? Een jong kind is alleen maar getuige, het slaat de ervaringen van verschillende mensen op.’
Uw boek zette óók kwaad bloed in Albanië omdat de lancering plaatsvond in het bijzijn van premier Edi Rama, die in de tien jaar dat hij nu regeert voortdurend in opspraak kwam wegens machtsmisbruik en banden met de georganiseerde misdaad. Was het verstandig juist hem uit te nodigen?
‘Mijn uitgeverij heeft de uitnodigingen verstuurd, maar iedereen was op die lancering welkom, ook de oppositie, het was geen communistisch evenement, het was vrij toegankelijk. In plaats van over de ideeën in mijn boek, ging het ineens over wie er aanwezig was bij de presentatie. Ik was echt verrast dat dit zo veel opschudding veroorzaakte.’
Echt waar? Iemand als u weet toch van de smerigheden in het Albanië van Edi Rama? Een Amerikaans auteur die een boek lanceert in het bijzijn van Trump, wekt ook wantrouwen. Zou u Nigel Farage welkom heten op een Britse boeklancering?
‘Waarom niet? Als ik een boek over migratie lanceer en Nigel Farage komt: prima. Ik ben altijd blij als mensen met heel verschillende opvattingen in mijn werk geïnteresseerd zijn. Ik ben in zoverre ook blij dat mijn boek in Albanië een discussie heeft uitgelokt, want het is goed dat die discussie wordt gevoerd, al is het niet altijd op een prettige manier.’
Als hoogleraar aan de London School of Economics doceert Ypi de officiële ideologie van de oude Albanese staat, het marxisme, als politieke theorie. In Vrij citeert zij een Albanese neef: ‘Onze opa heeft vijftien jaar in een strafkamp gezeten en nu onderwijst onze Lea marxisme in Londen.’ Toen Ypi in 1998 in Italië filosofie ging studeren, legden medestudenten in Che Guevara-T-shirts haar uit dat het marxisme in het land waar ze vandaan kwam ‘niet op de juiste wijze was toegepast’. Ypi vindt zowel die zienswijze als die van haar neef problematisch.
‘In westerse marxistische kringen gaat het alleen om de filosofie. De historische praktijk doet er niet toe. Mensen denken gewoon: de volgende keer doen we het beter. In ex-communistische landen is het precies andersom. Daar wordt de filosofie compleet verworpen omdat die door de geschiedenis in diskrediet is gebracht. Het zijn beide beperkte zienswijzen. Je moet een filosofie hebben met kennis van de geschiedenis. De spanning tussen die twee is waar ik vandaan kom. Het is die spanning die ik in mijn werk probeer op te lossen.’
U hield, in tegenstelling tot 99 procent van de Oost-Europese scholieren van weleer, geen forse afkeer van het marxisme over aan het communistische staatsonderwijs. Wat vindt u de relevantie van het marxisme in de 21ste eeuw?
‘Marxisme blijft een belangrijke intellectuele traditie die kan helpen bij het kritisch nadenken over de wereld waarin we leven. Het is een bron om het kapitalisme mee te bekritiseren, en de maatschappijen waarin we leven zijn nog steeds kapitalistisch. In deze traditie was al vroeg aandacht voor globalisering, waarin je machtige economische actoren krijgt die zich aan elke staatscontrole onttrekken. Er was al vroeg aandacht voor het verband tussen economische macht en historisch onrecht. Het verband tussen kapitalisme en kolonialisme is nog steeds relevant in de wereld van vandaag.’
In uw wetenschappelijk werk gaat u zover te stellen dat kapitalisme en democratie niet samengaan.
‘Het enige kapitalisme dat goed is voor democratie, is kapitalisme dat een beetje minder kapitalistisch wordt. Daar hebben sociaal-democratische partijen in een aantal landen voor gezorgd. Kapitalisme heeft goed gewerkt voor een stukje van de wereld. Als je naar de hele wereldbevolking kijkt, weet ik niet of je zo optimistisch kunt zijn. Liberale vrijheden zijn belangrijk, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging, alle vrijheden die communistische landen niet hadden, die mogen nooit worden opgeofferd. Maar deze vrijheden hebben weinig betekenis als de ongelijkheid enorm is, als rijkdom in handen is van een kleine minderheid die daarmee beslist over een grote meerderheid. Ik zeg niet dat je geen markten moet hebben en er geen handel moet worden gedreven. Het gaat erom wie die markten controleert en hoe de macht daar wordt verdeeld.’
U noemt uzelf een kantiaans marxist, hoe denkt zo iemand?
‘Van Kant gebruik ik het idee dat morele vrijheid leidt naar een morele wereld, met morele sociale relaties, waarin elk mens een doel is, niet alleen een middel voor anderen. Van Marx gebruik ik de observatie dat die kantiaanse vrijheid niet kan worden gerealiseerd in harde kapitalistische maatschappijen. Om terug te keren naar mijn grootmoeder over wie ik ga spreken: zij staat voor mij voor kantiaanse vrijheid.’
Lea Ypi: Vrij. Uit het Engels vertaald door Luud Dorresteyn. De Bezige Bij; 336 pagina’s; € 24,99.
[VAN DER LEEUW-LEZING
De 41ste editie van de Van der Leeuw-lezing door Lea Ypi heeft als titel Can Beauty Save the World? In het verlengde van haar boek Free, over opgroeien in Albanië op het moment dat het totalitaire regime daar instort, onderzoekt ze hoe om te gaan met historisch onrecht, en de rol die kunst, literatuur en schoonheid daarin kunnen spelen. Daarmee is het ook een voorproef van haar nieuwe boek. Coreferent is acteur en dichter Ramsey Nasr. De lezing wordt gehouden op vrijdag 3 november, 16.30 uur in de Martinikerk in Groningen. Kaarten via vanderleeuwlezing.nl. Livestream via rug.nl.
[LEA YPI: 1979 Geboren in Durrës in Albanië
1998: Vertrek naar Italië
2002: Afgestuurd aan Sapienza Universiteit Rome
2008: Proefschrift Statist Cosmopolitanism
2016: Hoogleraar aan de London School of Economics
https://krant.volkskrant.nl/titles/volkskrant/7929/publications/1990/pages/28/articles/1904464/28/1
Aquarius 