Deel 2 van ‘Een in mijn ogen een briljant boek wordt de 30e van deze maand uitgebracht: De Bijbel als filosoof lezen en begrijpen in plaats van als theoloog’

Religie laat zich niet weg organiseren (PETER HENK STEENHUIS, Religie & Filosofie, Katern de Verdieping/Trouw, 26/09/16)

openbaring | interview | Onze moderne cultuur heeft de openbaring uit het rijk van rationaliteit en wetenschap verbannen. Volgens filosoof Ruud Welten komt het begrip van pas bij een traumatische inbreuk op de orde, zoals de vluchtelingencrisis.

# Tijdens het gesprek benadrukt Welten dat hij geen theoloog is maar filosoof en dat hij het begrip ‘openbaring’ systematisch wil onderzoeken. Welten: “Als het zin heeft om over openbaring te spreken, dan heeft het hoe dan ook betrekking op iets dat niet uit onszelf voortkomt. Het betreft de boodschap van een waarheid die groter is dan we misschien aankunnen.”

 Als je daar tenminste in gelooft.

# “Nee. Het is voor mij niet relevant om te zeggen: ik geloof in openbaring. Als we zinvol over een openbaring willen spreken, is het iets dat niet uit ons voortkomt, maar tot ons komt.”

Om dat te kunnen begrijpen, moeten we eerst weten wat het is, openbaring?

#  “Openbaring is allereerst een inbreuk op de orde die we in het dagelijks leven nastreven. Een van de filosofen op wie ik me beroep, de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas, spreekt in dat verband over een trauma, een verwonding.

# “Het meest afschrikwekkende voorbeeld daarvan is het verhaal van Abraham die zijn zoon Isaak moet offeren. Dat verhaal interpreteer ik niet theologisch, maar ik beschrijf het als een traumatische ervaring. Wij kunnen ons niet voorstellen wat daar gebeurt, God die van jou eist dat je je zoon offert. Op het moment dat God dit van hem eist, vraagt Abraham zich niet af of hij wel in God gelooft. Of hij het wel of niet eens is met God. De openbaring die daar plaatsvindt, gaat daar ver aan voorbij.”

Inderdaad gaat de openbaring ver voorbij aan de menselijke ratio, die op dat onverwachte moment, geconfronteerd met de opdracht je eigen zoon te doden, niet gaat nadenken of je in God gelooft, dan wel of je het met dat goddelijke eens bent of niet. Veel waarschijnlijker is dat bij Abraham helemaal niet de vraag gesteld hoefde te worden of hij wel gelovig was. Als aartsvader was hij een hypergelovige en hypersensitieve man. Een man die doorlopend contact met de Bron in zijn hart had en daarom ook gesprekken voerde met zijn innerlijke gids. Dit verhaal vertelt mijns inziens daarom symbolisch dat de Bron Abraham op zo’n cruciaal moment wilde testen op zijn bereidheid om zoon te offeren op het offerblok, of zijn geloof in de Scheppende Kracht wel onvoorwaardelijk genoeg was. Het was, gebeurd of niet gebeurd, in de context van allerlei symbolische verhalen en codes, een beproeving en omdat de proef slaagde – dat stond op voorhand al vast – werd hij hiermee ingewijd voor zijn grote levenstaak, om het volk Gods de basis de verschaffen om het te gaan leiden tot een immense groei en een groot volk te worden. Vanuit deze opdracht was gebleken dat Abraham een onvoorwaardelijke Liefde en Trouw te bezitten voor zijn innerlijke geloof. Dat was de Bron natuurlijk bekend, maar het is een dan ook eerder aan de Bijbellezer, die tegen deze achtergrond mogelijk gaat beseffen dat het Hemelse Koninkrijk alleen maar toegankelijk is met deze onvoorwaardelijke goddelijke Liefde en Trouw, zodat er geen Val mogelijk is vanuit dat hoogste goddelijke Bewustzijn. De gevallen Engel Lucifer kan op deze manier geïnterpreteerd nooit een volmaakt Bewuste Engel zijn geweest, maar een Engel uit de lagere sferen, die de leerschool én ervaring van de uitdaging van het Goddelijk Volmaakte wenste aan te gaan. Abraham was dat punt al gepasseerd en was in leven al een heilige en een mysticus.

Een in mijn ogen een briljant boek wordt de 30e van deze maand uitgebracht: De Bijbel als filosoof lezen en begrijpen in plaats van als theoloog

Religie laat zich niet weg organiseren (PETER HENK STEENHUIS, Religie & Filosofie, Katern de Verdieping/Trouw, 26/09/16)

openbaring | interview | Onze moderne cultuur heeft de openbaring uit het rijk van rationaliteit en wetenschap verbannen. Volgens filosoof Ruud Welten komt het begrip van pas bij een traumatische inbreuk op de orde, zoals de vluchtelingencrisis.

Over de apocalyps valt nog wel te praten, en er een gruwelijke film over maken lukt zeker. Over openbaring hoor je daarentegen zelden meer iemand. Het woord lijkt uit te sterven, soms is een ontdekking voor iemand een openbaring, maar meestal is dat een overdreven uitroep. Wordt het woord toch nog gebruikt, dan ben je wel beland bij een theoloog van het archaïsche slag, die het heeft over de Vreze Gods, en wat openbaring daarmee te maken heeft.

Ruud Welten is niet protestant. Is geen theoloog. Is niet archaïsch. Hij schreef eerder boeken met prikkelende titels als ‘Zinvol geweld’, of ‘Het ware leven is elders’, waarin hij onze moderne manier van reizen onder de loep nam. Maar nu, bij zijn inauguratie als bijzonder hoogleraar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, gaat Welten in op het verschijnsel openbaring. Sterker nog, zijn verhaal laat zich lezen als een herwaardering van de Vreze Gods.

Tijdens het gesprek benadrukt Welten dat hij geen theoloog is maar filosoof en dat hij het begrip ‘openbaring’ systematisch wil onderzoeken. Welten: “Als het zin heeft om over openbaring te spreken, dan heeft het hoe dan ook betrekking op iets dat niet uit onszelf voortkomt. Het betreft de boodschap van een waarheid die groter is dan we misschien aankunnen.”

Als je daar tenminste in gelooft.

“Nee. Het is voor mij niet relevant om te zeggen: ik geloof in openbaring. Als we zinvol over een openbaring willen spreken, is het iets dat niet uit ons voortkomt, maar tot ons komt.”

 Om dat te kunnen begrijpen, moeten we eerst weten wat het is, openbaring?

“Openbaring is allereerst een inbreuk op de orde die we in het dagelijks leven nastreven. Een van de filosofen op wie ik me beroep, de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas, spreekt in dat verband over een trauma, een verwonding.

“Het meest afschrikwekkende voorbeeld daarvan is het verhaal van Abraham die zijn zoon Isaak moet offeren. Dat verhaal interpreteer ik niet theologisch, maar ik beschrijf het als een traumatische ervaring. Wij kunnen ons niet voorstellen wat daar gebeurt, God die van jou eist dat je je zoon offert. Op het moment dat God dit van hem eist, vraagt Abraham zich niet af of hij wel in God gelooft. Of hij het wel of niet eens is met God. De openbaring die daar plaatsvindt, gaat daar ver aan voorbij.”

 Maar Abraham hoeft zijn zoon uiteindelijk niet te offeren.

“Dat doet er niets aan af dat, als we Abraham naar onze tijd zouden verplaatsen, hij zou worden aangezien voor een religieuze fundamentalist van de gevaarlijkste soort: hij heeft het mes al in zijn hand. Of we zouden hem een DSM 5-classificatie geven en in behandeling nemen. Dat is alleszins traumatisch. En voor alle duidelijkheid: we spreken hier over de aartsvader van de monotheïstische religies.”

In uw oratie en uw boek zoekt u het traumatische aspect van openbaring op. Mij lijkt het een verschijnsel om zo ver mogelijk uit de weg te gaan.

“Vandaar ook ‘trauma’: we weten er niet mee om te gaan. We verdringen het, zou de psychoanalyticus zeggen. Het is daarom niet zo vreemd dat onze moderne cultuur openbaring uit het rijk van rationaliteit en wetenschap heeft verbannen. Dat was het gevolg van wat de socioloog Max Weber beschreef als de onttovering van de wereld. Maar volgens Levinas onthult de openbaring de humaniteit, of de menselijkheid van de andere mens. Kunnen we humaniteit wel begrijpen zonder openbaring?

“Neem het gebod ‘Gij zult niet doden’. Dat komt niet voort uit de rede, uit normen en waarden of uit democratische besluiten, maar uit wat Levinas noemt het gelaat van de ander dat mij, als ik hem zou willen doden, met stomheid slaat. De ander verwondt mij, traumatiseert mij, onderwerpt mij. Het gaat daarbij niet om een besluit dat ik even daarvoor genomen heb. Het is de ander die door zijn beroep op mij, mijn humaniteit onthult.”

 Dat wij niet mogen doden, heeft weinig met het gelaat van de ander te maken. Het staat in de wet.

“Dat is ook een van de belangrijkste redenen dat wij openbaring uit het moderne leven weren. Wetten, jurisprudentie, politiek – in een bureaucratie worden afspraken gemaakt zonder aanziens des persoons. Maar wat de religie openbaring noemt, begint juist bij het aanziens des persoons. Daar begint humaniteit. Dat aanzien kan jou verwonden en jou dwingen te handelen. Als mens, als staat, als Europa.”

 Kunt u daarvan een voorbeeld geven?

“De vluchtelingenproblematiek is voor Europa een trauma. Het is voor de vluchteling een trauma alles te moeten opgeven wat hij heeft. Dat is al erg genoeg. Maar ik bedoel het als een nog veel groter trauma. Wij, in Europa, hadden het zo mooi voor elkaar: grondwet, regels, wetten. Die eindeloze oorlogen tussen Frankrijk, Engeland en Duitsland behoren tot het verleden. We hebben een munt, politiek gezien proberen we één te worden. En toen was daar die vluchteling. Die kwam nou net niet in het plan voor. De vluchteling slaat letterlijk een bres in de fysieke en ideële grenzen van Europa.”

En daarmee weten we geen raad?

“Nee, en dat is het kenmerk van een trauma. Dat is niet rationeel, wij willen alles rationeel verklaren en oplossen. Dat zie je ook terug in ons praten over God, of het nu atheïstisch is of gelovig. Wij kunnen alleen nog over God denken als een object, waarover wij kunnen besluiten te zwijgen, of die wij uit ons denken kunnen verbannen. God zou bestaan bij gratie van ons geloof. Dat is precies wat God niet is. Ik zeg niet dat God bestaat, ik zeg: als God bestaat, bestaat hij niet omdat ik besluit dat hij bestaat. Daarmee wordt God een consumentenproduct, een klachtenbalie, een gouden kalf.”

Wat betekent het als je zo naar openbaring gaat kijken?

“Wij reduceren religie tot een kerk met gebruiken, rituelen, teksten; religie biedt troost, hoop, rust. Dat is de godsdienstige kant van religie. Openbaring is dat aspect van religie dat niet vanuit de mens en samenleving begrepen kan worden. Ik noem dat het religieuze van de religie. Je zou bij openbaring ook kunnen denken aan een term als de Vreze Gods.”

De Vreze Gods? Die was toch juist verdwenen uit onze samenleving?

“De kracht van de Vreze Gods als concept is dat het aangeeft dat God geen product is van ons verlangen. De vrees en de angst maken dat juist onmogelijk. Wij hebben echter de neiging om religie te modelleren naar seculiere maatstaven. Daarmee ontnemen we onszelf de toegang tot religie. Van de religieuze mens eisen we dat hij gematigd is, dat wil zeggen: afscheid neemt van openbaring. We achten onszelf tolerant, maar niets is minder waar: religie mag, zolang het seculier is. En we zien niet dat dit, juist op seculier niveau, enorme problemen veroorzaakt.

“Als je openbaring serieus neemt, werpt dat een ander licht op religie dan we vandaag gewend zijn: de vraag is niet hoe religie kan worden geïntegreerd in de moderne samenleving, maar andersom: waarom religie, gedacht vanuit openbaring, zich onherroepelijk aan de moderne samenleving onttrekt. Juist daardoor begrijpen we niet waarom religie ondanks alle doodverklaringen aan God in onze wereld persisteert. Religie laat zich niet weg organiseren. En dat is wel wat we nu doen: we drijven religie in het nauw.

“Als er een fundamentalistische aanslag gepleegd wordt, zijn we er snel bij om te zeggen: maar dat is geen echte religie! Wel, daarvan ben ik nog niet zo zeker. Het is geen religie zoals wij haar graag wensen te zien: redelijk, humaan, gericht op de dialoog, tolerant, gematigd, kortom, geseculariseerd. We hebben ons de toegang tot een begrip van religie ontnomen.”

Wat zouden we dan moeten doen?

“We moeten het trauma ingaan, in plaats van ervoor te wijken. Abraham kan het verbod op het offeren van zijn zoon alleen maar horen omdat hij het trauma is ingegaan.”

boek en oratie

Als de graankorrel niet sterft. Een filosofische archeologie van openbaring van Ruud Welten verschijnt 30 september bij uitgeverij Klement. Die dag vindt zijn oratie plaats in de aula van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/4383628/2016/09/26/Religie-laat-zich-niet-weg-organiseren.dhtml