Bart Verkuil: “Piekeren is gedefinieerd als een aaneenschakeling van negatieve en op de toekomst gerichte gedachten. Het zijn vaak gedachten in de vorm van rampscenario’s: ‘Wat als x gebeurt?’ Piekergedachten gaan over zaken die voor jou mogelijk bedreigend zijn in de toekomst. Er zit dus een heel persoonlijke component aan, wat het onderscheidt van bijvoorbeeld diep nadenken.”
*Piekeren wordt dus een problematische situatie die zelfs chronisch kan worden als je niet uit jouw levensvragen en -raadsels kunt komen. Als het blijft malen. Pas als je je dag weet door te brengen met alle mogelijk handelingen, activiteiten en het nadenken en reflecteren daarop, zul je geen piekergedrag meer hebben aangezien de zo moe bent van al dat reflecteren, dan je daardoor spontaan in slaap valt.
Piekergedachten kunnen je zo in beslag nemen dat het je relaties met familie of vrienden schaadt, ten koste gaat van je nachtrust of je depressief maakt – Psycholoog en piekerprofessor Bart Verkuil.
Wanneer wordt het een probleem?
“Op het moment dat je gepieker je dagelijkse leven gaat beïnvloeden. Piekergedachten kunnen je geest zo in beslag nemen dat het je relaties met familie of vrienden schaadt, ten koste gaat van je nachtrust of je depressief maakt. Op een gegeven moment kunnen mensen echt vastlopen. Zeker als het niet aanzet tot actie. Dan kun je in de situatie terechtkomen dat je problemen krijgt op je werk, dingen gaat vermijden of veel gaat klagen. Je krijgt een diagnose als je over een periode van meer dan zes maanden helemaal in beslag wordt genomen door die piekergedachten.”
Hoe ziet de wereld van iemand met een piekerstoornis eruit?
“Die persoon kleurt alles continu op een zeer negatieve manier in. Chronische piekeraars zien overal gevaar in en zijn altijd bezig met wat mogelijk mis kan gaan. Deze mensen hebben over het algemeen veel behoefte aan controle in hun dagelijkse leven. Het piekeren is een manier geworden om die controle te ervaren.”
Controle krijgen op het leven door te piekeren? Hoe gaat dat?
“Door in gedachten met de toekomst bezig te zijn, proberen piekeraars er grip op te krijgen. Daarbij speelt mee dat piekeren een verbale bezigheid is. Je stelt je de toekomst op een talige manier voor, in plaats van op een visuele. We weten dat talige gedachten minder emotionele reacties oproepen dan beelden. Als je praat over een auto-ongeluk, voel je daar minder bij dan wanneer je je er een levendige visuele voorstelling van maakt. Onbewust proberen piekeraars hun negatieve emoties te dempen door in een talige modus te schieten. Die modus hebben piekeraars vaak al op jonge leeftijd onbewust aangeleerd en is in hun jeugd vaak nuttig gebleken. Denk aan iemand die al vroeg in zijn leven veel verantwoordelijkheid moest dragen door bijvoorbeeld voor broertjes en zusjes te zorgen. Die heeft op jonge leeftijd al geleerd om heel goed na te denken over mogelijke gevaren en wat er fout kan gaan. Daardoor kan iemand de zorgfunctie als kind op zich nemen. Maar als je daar later in blijft hangen, kan het je flink hinderen.”
Hoe kun je dat patroon doorbreken?
“Allereerst is het belangrijk om begrip te krijgen voor je gepieker, zodat je niet vervalt in zelfverwijt. Het gepieker helemaal verbannen, gaat namelijk niet lukken. En dat is ook niet nodig. Piekeren hoort tot op zekere hoogte bij het leven. Vervolgens kun je wel leren om anders naar een piekergedachte te kijken. Die gedachte op inhoudsniveau uitdagen: is mijn gedachte waar? In de behandelpraktijk noemen we dat cognitieve gedragstherapie. Dan schrijf je een piekergedachte op en vraag je je af ‘Klopt het wel wat ik tegen mezelf zeg?’”
*Er bestaat vanzelfsprekend wel verschil tussen piekeren (blijven steken in onoplosbare gedachten) en reflecteren (zoeken naar en kunnen benoemen van alle positieve resultaten van je reflecties).
“Voor sommige mensen kan meditatie ook helpen. Dan kijk je niet naar de inhoud van een piekergedachte, maar leer je om je er niet door mee te laten slepen. Je leert dat een gedachte maar een gedachte is, en je er niet per se iets mee hoeft te doen. Het zijn gewoon wolkjes die voorbijtrekken. Omdat piekergedachten meestal bestaan uit een wirwar van gedachtenstromen, helpt het om dat getob op te schrijven. Daarmee maak je het concreet en haal je het even uit je hoofd. En het helpt ook om onderscheid te maken tussen problemen die je kunt oplossen en zaken die buiten je macht liggen. Voor piekeraars is dat vaak namelijk heel onhelder.”
“Wat bij stelselmatige tobbers ook nog weleens wil ontbreken, is zelfcompassie, het vermogen om jezelf op een vriendelijke, kalmerende wijze toe te spreken. In mijn praktijk behandelde ik bijvoorbeeld een vrouw die zich om alles in het dagelijkse leven zorgen maakte. Waarom? Ze bleek in haar jeugd heel weinig gezien te zijn door haar ouders. Daardoor is ze nooit op een positieve manier toegesproken. Als je ouders nooit eens zeggen ‘Hé, wat goed gedaan’, dan ga je dat integreren in je zelfbeeld. Je leert dan niet hoe je jezelf kalmerend en vriendelijk moet toespreken in probleem-situaties.”
Als je merkt dat je piekerend in bed ligt, stap er dan uit en schrijf je gedachten op – Psycholoog en piekerprofessor Bart Verkuil.
Waarom zijn we juist ’s nachts vatbaar voor gepieker?
“Daar zijn meerdere verklaringen voor. Ten eerste is er ’s nachts veel minder afleiding en krijg je dus meer ruimte om je bewust te worden van wat er zich in je hoofd afspeelt. Daarnaast ben je ’s avonds vaak vermoeider. Dat maakt het lastiger om rationeel te denken. Je bent dan veel vatbaarder voor dwaalgedachten. Ook is het evolutionair gezien functioneel geweest om in het donker meer op je hoede te zijn. Daardoor kunnen problemen ’s nachts groter lijken dan overdag. De laatste verklaring richt zich op wat er ’s nachts in de hersenen gebeurt; die gaan dan alle belangrijke gebeurtenissen die overdag hebben plaatsgevonden nog eens langs. Neurale herhaling noemen we dat. Al met al maakt dat van de nacht het ideale moment om te gaan piekeren.”
“Probeer desalniettemin van je bed geen piekerplek te maken. Als je merkt dat je piekerend in bed ligt, stap er dan uit en schrijf je gedachten op. En bepaal voor jezelf wanneer je wél aandacht gaat besteden aan deze piekergedachten. Dat kan een kalmerend effect hebben op je geest.”
Is er een relatie tussen gepieker en lichamelijke klachten?
“Die is er, en dan hebben we het niet over de ‘piekerrimpels’. Wanneer je piekert, wordt in je lichaam het stresssyteem geactiveerd. Je hartslag verhoogt en er worden hormonen als cortisol aangemaakt. Als je veel piekert, kan dat op de lange termijn lichamelijke klachten geven zoals hoofdpijn, buikpijn of spierpijn. Maar dan hebben we het wel over chronisch piekeren. Over één nachtje tobben hoef je je geen zorgen te maken.”
Verwacht je dat het aantal probleempiekeraars door de coronacrisis gaat toenemen?
“Dat is nu de vraag. Mensen die vatbaar zijn voor piekergedachten kunnen vaak niet goed omgaan met onzekerheden. En onzekerheid is precies wat de coronacrisis brengt. Dus wat dat betreft verwacht ik dat de piekermolen bij veel mensen sneller zal draaien. Aan de andere kant hoor ik ook van cliënten dat ze het juist wel prettig vinden, deze coronatijd. Ze hebben even niet de verplichting om elke dag naar het werk te gaan, waar ze al die problemen hadden en wat al dat gepieker veroorzaakte. Voor hen voelt het alsof ze zich een beetje kunnen herstellen.”
Aquarius 