Stelling: Een hiaat in onderstaande analyse is dat er thema buitenkerkelijke ‘spiritualiteit’ niet genoemd wordt want dat heeft niets te maken met de kerkelijke variant (die exoterisch – het kerkelijke gezag is uitwendig, namelijk de geïnstitutionaliseerde kerk[en]) is, terwijl de spirituele visie gebaseerd is op esoterisch, en dat betekent contact hebben met de godsbeleving die in jezelf woont). Kortom de moderne ‘seculiere’ spiritualiteit is formeel nog niet omschreven/gedefinieerd en kan daarom ook niet worden genoemd. Ofwel ‘bestaat’ niet. Toch plaats ik hierbij alvast modern spirituele kanttekeningen bij de tekst om de lezer voor te bereiden op de nieuwe tijd waarin deze moderne versie volop gaat spelen. Mijn kanttekeningen beginnen pas in de alinea Goed en kwaad via voetnoten.
De coronapas als teken van de eindtijd (Marije van Beek, religie & filosofie, Katern de Verdieping/Trouw, 5-11-21)
De pandemie wakkert zowel complotdenken als eindtijddenken aan. In sommige christelijke kringen zorgt de overlap voor polarisatie.
Vanaf de kansel in De Ontmoetingskerk in Middelburg schetste dominee Paul Visser enkele weken geleden een doembeeld. Hij gebaart naar de opengeslagen Bijbel die voor hem ligt. De preek gaat over het boek Openbaring 13, waar de volgende woorden staan: ‘En ik zag uit de zee een beest opkomen, hebbende zeven hoofden en tien hoornen; en op zijn hoornen waren tien koninklijke hoeden, en op zijn hoofden was een naam van godslastering’.
Dan begint hij over The Great Reset, een plan van een medewerker van het World Economic Forum om de wereldeconomie weer op te bouwen na covid, dat is gekaapt door complotdenkers. Dominee Visser schetst hoe internationale machten een nieuwe, ‘griezelige’ werkelijkheid optuigen, die gelovigen uitsluit.
Hij vergelijkt die wereldorde met ‘het beest’, en suggereert dat deze ontwikkelingen voorspeld zijn in de Bijbel. “Als je niet zo denkt en doet als het beest heeft bedacht, dan word je uitgeplugd”, zegt dominee Visser. Sterker: “Er zijn al mensen uitgeplugd omdat ze anders dachten over covid. En: “Wij maken van de machine van jouw leven een topmodel. Wie niet meedoet, valt buiten de boot. Dan krijg je een merkteken, op je hand en je hoofd, aangebracht door de antichrist”.
De preek is op YouTube inmiddels enkele honderdduizenden keren bekeken – en dat is veel, zeker voor een voordracht van een dominee uit de behoudende flank van de Protestantse Kerk in Nederland. Het gebeurt ook niet vaak dat een model en influencer als Doutzen Kroes, een van de Nederlandse coronasceptici, een dominee aanbeveelt op haar Instagramaccount. Ook Thierry Baudet van Forum voor Democratie deelde een link naar de preek op zijn Twitteraccount.
Sindsdien houdt de preek de gemoederen in de orthodox-protestantse gemeenschap bezig. Op de opiniepagina’s en op de Facebookpagina van het Reformatorisch Dagblad krijgt dominee Visser de nodige kritiek. Dominees leggen in een opiniestuk uit dat premier Rutte en minister De Jonge ‘niet gedreven worden door duistere krachten’. En ook de hoofdredacteur zelf schrijft artikelen om de theorieën rondom ‘The Great Reset’ te weerleggen.
‘Een aanzienlijk deel’ van de lezers van het Reformatorisch Dagblad gelooft in complottheorieën, bleek uit een onderzoek van de krant, afgelopen jaar. Zo gelooft een vijfde van de lezers dat de Amerikaanse filantroop en Microsoft-oprichter Bill Gates met een coronavaccin de stijging van de wereldbevolking wil tegengaan. Ook denkt een kwart van de lezers dat er achter de schermen wordt gewerkt aan ‘een nieuwe wereldorde, waarbij een select groepje zakenmensen en politici de wereld regeren’.
Het lijkt alsof complottheorieën voor sommige orthodoxe protestanten de ontbrekende puzzelstukjes zijn in theologische ideeën over het einde der tijden. Dominee Visser is dan ook niet de enige die de coronapas in verband brengt met de antichrist.
Een ‘zogenaamde pandemie’
Ook in evangelische kring zijn er verschillende predikers die eindtijdtheorieën koppelen aan complotdenken. Dominee Rennie Schoorstra van de baptistenkerk De Rank in Alkmaar preekte bijvoorbeeld over precies hetzelfde bijbelgedeelte. Hij noemde corona een ‘zogenaamde pandemie’, en stelt dat ‘de leugen door moet gaan’. En Jaap Dieleman, rondreizend prediker, sprak van ‘een plan uit de hel’. Vorig jaar viel in de Verenigde Staten ook al op dat de Qanon-complottheorie vol christelijke eindtijdnoties zat. Schrijver en journalist Sarah Posner stelde in The New York Times dat de evangelische gemeenschap en de complottheorieën online duidelijk overlap vertoonden.
Nieuw is dat niet. In orthodox-protestants Nederland bleek eindtijddenken al eerder goed samen te gaan met zorgen over wereldordes en technologische ontwikkelingen. Ook rondom de invoering van de streepjescode, de pinpas en het sofinummer – de voorloper van het BSN-nummer – werd gesuggereerd dat dit een opmaat naar de Apocalyps zou zijn. Rondom de millenniumwisseling deden gelijksoortige theorieën de ronde.
Theoloog Stefan Paas van de Vrije Universiteit Amsterdam en de Theologische Universiteit Kampen roerde zich op Twitter over de preek van Visser. Hij herinnert zich uit zijn jeugd nog vergelijkbare commotie toen in 1993 de huidige Europese Unie werd opgericht. “En in de hoogtijdagen van de Koude Oorlog werd de Sovjet-Unie als ‘rijk van het kwaad’ tegenover het Westen geplaatst. Zulke beelden schetste bijvoorbeeld de Amerikaanse schrijver Hal Lindsey in zijn boek The Late Great Planet Earth uit 1970. Dat werd destijds erg gepromoot in EO-kringen. Je ziet bijna altijd dat dit soort theorieën een impuls krijgen van politieke polarisatie.”
Het grote verschil met nu is de opstelling van orthodox-protestantse media, zegt Paas. “Toen hielpen de Evangelische Omroep en het Reformatorisch Dagblad zelf dat soort theorieën de wereld in. Nu proberen ze dat te matigen. De mainstream in die gemeenschap gelooft dit niet, maar er is een flank die zich verhardt.”
Hoe verklaart Paas dat een deel van de gemeenschap er toch gevoelig voor blijkt? Hij wijst op het feit dat complotdenken in alle gelederen voorkomt. “Complotdenken komt voort uit de redelijke en menselijke behoefte om patronen te vinden, om de werkelijkheid in een zingevend, duidend narratief te plaatsen”, zegt hij. “We neigen er allemaal wel een beetje toe om te veel verhaal te zien in wat er om ons heen gebeurt. Gelovigen doen dat ook, alleen passen zij het in een groter verhaal waarin God ook een rol speelt.”
Nog altijd veel gelezen in orthodox-christelijke kringen zijn de boeken in de dertiendelige Laatste Bazuin-reeks van de Amerikaanse bestsellerauteur Tim LaHaye. Zijn boek Left Behind, dat ook is verfilmd, gaat over een aan de Bijbel ontleend eindtijdsscenario. “Daarin worden alle ware gelovigen opgestraald naar hogere gewesten, weg uit de macht van het kwaad op aarde”, vertelt Paas. “En de gezant van het beest, hetzelfde beeld als uit Openbaring 13, is dan ook de leider van de Verenigde Naties.”
Zelf leest Paas het bijbelboek, net als het overgrote deel van de christenen in Nederland, heel anders. Hij denkt dat het gaat om een kritiek op Romeinse heersers uit de tijd waarin het is geschreven. “In plaats van als scenario’s voor een toekomstige ontwikkeling, kun je het dus ook gewoon zien als teksten uit de eerste eeuw. Die teksten kun je prima zien als waarschuwing tegen imperiumbouw, ook nu, maar je moet er geen spoorboekje voor de toekomst van maken.”
In tijden van rampen en oorlogen leeft eindtijddenken vaak op. En ook in de negentiende eeuw, toen veranderingen zich snel opstapelden, zette dat gelovigen aan het theoretiseren over de Apocalyps. Destijds ontstonden verschillende grote eindtijdbewegingen, waaruit uiteindelijk – nadat het einde der tijden uitbleef – kerkgenootschappen ontstonden. Dat geldt voor de Jehova’s getuigen en de Zevende- dags-adventisten. Laatstgenoemde kerk verwachtte de eindtijd in het jaar 1843. Toen de wereld toch bleef bestaan, leidde dat tot grote teleurstelling bij de volgelingen. Dit moment is de geschiedenisboeken ingegaan als ‘The Great Disappointment’.
Goed en kwaad
Politicoloog en jurist Mariëtta van der Tol, onderzoeker aan de Universiteit van Oxford en gespecialiseerd in religie, heeft nog een andere verklaring voor de overeenkomsten tussen complotdenken en eindtijddenken.[i] “Beide fenomenen gaan uit van een strijd tussen goed en kwaad in het hier en nu, die vraagt om een keuze van jou als individu aan welke kant je staat. Je ziet bij het seculiere complotdenken en in de radicaalrechtse hoek dat zij het schematische denken in goed en kwaad, en elementen uit de beeldtaal hebben overgenomen van christelijke theorieën over de eindtijd. Ook zij sacraliseren het verleden en dramatiseren de toekomst. Net als conservatieve christenen voelen zij zich niet volledig thuis in deze tijd.”
Eindtijddenken heeft sowieso al een polariserend effect, zegt Van der Tol. “Zodra de theorieën op een concrete werkelijkheid geplakt worden, ontkom je er niet aan dat je mensen gaat aanwijzen, degenen die zich mooi voordoen, maar die in werkelijkheid een agenda hebben, die gelovigen willen uitroeien.”[ii]
Het gevaar is dat de eigen groep dan als ‘goed’ gedefinieerd wordt, en de anderen het ‘kwaad’ belichamen. Dat geldt zowel voor conservatieve christenen als voor radicaalrechts – maar bij die laatste groep is het polariserende effect nog iets sterker, denkt Van der Tol. “In de christelijke traditie is eindtijddenken ook verbonden aan hoop. Het idee is dat het nu door het kwaad geregeerd wordt, maar dat er een toekomst komt waarin het goede hersteld wordt, door de wederkomst van Christus[iii] die de gelovigen redt. Maar als radicaalrechts aan de haal gaat met hun eindtijdbeelden, komt dat los te staan van het christelijke verhaal, en hou je alleen een krachtige beeldtaal over die politiek ingezet kan worden.”
In de preek van dominee Visser hoorde ze nog een andere boodschap, zegt Van der Tol. “Ik hoor vooral verdriet over dat het steeds lastiger wordt om als christen, als religieuze minderheid[iv], een eigen weg te gaan. Dominee Visser lijkt te zeggen: ‘Andere mensen vinden ons maar een beetje raar’. Sommige gereformeerden ervaren een grote maatschappelijke druk, en maken zich zorgen over hun toekomst als minderheid. Ik denk dat het goed is als daar meer empathie voor zou komen.”
Misschien worden gelovigen ook wel geraakt op een manier die voor buitenstaanders niet altijd te begrijpen is, zegt Van der Tol. “Het lijkt alsof de coronaregels gelijk zijn voor iedereen, alsof ze iedereen ook op dezelfde manier raken, maar ze hebben niet dezelfde impact op alle groepen. Voor jongeren bijvoorbeeld zijn vriendschappen heel belangrijk.[v] En religieuze gemeenschappen die leven van de verbinding zijn ook hard geraakt. Zij moesten afgelopen jaar iets missen dat voor hen lastig uit te leggen is in niet-religieuze taal.”
Ook theoloog Stefan Paas waarschuwt voor de verharding die polariserende theorieën kan opleveren. “Je moet uitkijken dat je de bruggen tussen seculieren en gelovigen niet ophaalt. Seculieren moeten ervoor waken dat ze gelovigen bestempelen als te dom en te achterlijk, dat er geen gesprek meer mogelijk is. En gelovigen moeten uitkijken dat ze seculieren niet gaan aanwijzen als ‘bezet door het kwaad’, en meer van zulke termen. Dan kom je uit op een onverzoenlijke tegenstelling.”
Hij ontleent dat ook aan de Bijbel. ‘Vrees niet, heb lief’, tweette hij. “Het tegenovergestelde van angst is niet dapperheid, maar liefde. Je moet heel lief en barmhartig zijn voor mensen die op dit moment door eindtijddenken of complotdenken gegrepen zijn.”
Een oude vriend van de familie van Paas is ook niet gevaccineerd en, vertelt hij, die zegt ook wel eens knipogend iets over Bill Gates. “Maar je kunt ook ontzettend met hem lachen, en hij staat altijd voor je klaar. Hij weet dat wij heel anders denken over corona, maar we hebben afgesproken: we zetten de relatie boven het eigen gelijk. Het mag geen wig drijven tussen vrienden. Ja, dat is wel eens irritant en lastig, maar je ergert je als mensen wel vaker aan elkaar, toch?”
https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/1399/articles/1476697/32/1
[i] Verschil in denken tussen kerkelijke en spirituele visie is dat de kerkelijke Apocalyps de vernietiging van de aarde impliceert, terwijl in het spirituele dat uitgaat van verschillende stadia van spiritueel denken dat in ‘dimensies’ (van 1e – dogmatisch geloofsfanatisme – tot de 3e – eigen gezag vanuit het hart volgend en ruimtescheppend – of 4e met ‘heldere’ eigenschappen zoals helderziendheid etc.) in de mens aanwezig is, maakt ook een andere beleving van de toekomst mogelijk. De Apocalyps wordt dan ingepast in het proces van ascentie van aarde en mens van de 3e naar de 5e dimensie, waarbij de nieuwe aarde louter en alleen bestaat uit mensen met een 5D-bewustzijn, en de 3D-mensen maken hun evolutionaire rad van wedergeboorte dat alles met de formele afronding van het duale denken te maken heeft, omdat die mensen fundamenteel een keuze gemaakt hebben tussen ‘goed en kwaad’ en dus het materialisme en consumentisme hebben afgezworen.
[ii] Het eindtijddenken heeft bij echte spirituele denkers het kenmerk van een nieuw godsbesef of bronbeeld dat alleen nog maar vrede(lievendheid), harmonie kent en dus de afwezigheid van conflicten, oorlogen en disharmonie tussen mensen onderling. Iedereen heeft in dié wereld een geloof of geloofsovertuiging in de moderne zin dat die 5D-mensen maar één beginsel kennen, namelijk geestelijk éénheidsdenken (of dito éénheidsbewustzijn) dat we leven en geleid worden door hogere geestelijke wezens, zoals gidsen en meesters. Daar passen dus materialisten als 3D-ers niet bij en zij maken eerst hun duale levens af. Bij de bedoelde Apocalyps verhuizen zij naar een andere planeet aarde om daar hun evolutieproces af te maken.
[iii] Het is duidelijk dat de traditionele of orthodoxe christelijke gelovige gelooft in een fysieke terugkeer van Jezus op aarde, terwijl dat niet mogelijk is omdat zijn gestegen geestelijke status dat verhindert. De spiritueel bewuste – of bewust levende – mens weet dat hij innerlijk contact met Jezus of andere hogere zielenwezens kan hebben, als hij/zij zich daartoe geoefend heeft.
[iv] Hier geldt weer hetzelfde als in vorige noten: bewust levende mensen hebben geen last van minderheidsgevoelens als betrokkene inderdaad een maatschappelijke minderheid vormt, want die dualiteit heeft hij allang overwonnen; dualiteit bestaat bij ware spirituelen ook niet.
[v] Dat geldt voor ouderen evenzeer, maar een oudere kan heet ‘gemiddeld’ genomen relativeren, en de jongere vaak niet.
Aquarius 