Bij uitzondering komen in de onderstaande tekst en bespreking onderstreepte woorden voor.
Wie is geloofwaardiger in zwammen: de wetenschapper of een spiritueel leider? (Bas den Hond, Katern de Verdieping/Trouw, 14-2-22)
Wartaal
Wat maakt een (onzin)tekst geloofwaardig? Mensen blijken vooral af te gaan op wie iets zegt, en hoe geloofwaardig ze diegene vinden, weet psycholoog Suzanne Hoogeveen, die onderzoek deed naar pseudo-diepzinnige ‘bullshit’.
*Deze aanpak is ook tendentieus aangezien de voorbeeld zin hieronder ook aan alle kanten rammelt en dus werden er hier in het kader van dit onderzoekstraject methodologische fouten gemaakt. En dus is de begeleiding van dat onderzoek niet op orde geweest.
‘Wat gebeurt er in uw hoofd bij het lezen van de volgende zin? ‘We worden geroepen om de kosmos zelf te verkennen als een grensvlak tussen geloof en empathie.‘
*Deze vraag is door niet-spirituele onderzoekers geformuleerd, zodat direct herkenbaar is dat hier fouten in de opzet zijn gemaakt. Als je een tekst of zin laat controleren, laat dat een juiste tekst worden opgevoerd en geen onzinnige als in dit voorbeeld. Waarom is dit citaat onzinnig? In de zin wordt de kosmos gelijkgesteld aan een grensvlak tussen geloof en empathie, en dat is een onzinnige bewering. Namelijk niet logisch en niet begrijpelijk. Een spiritueel bewust of getraind iemand weet dat je de kosmos als innerlijke kosmos alleen kunt zoeken – en niet ‘onderzoeken’ alsof het een voorwerp is – als je innerlijke balans hebt gevonden tussen ‘geloof en rationaliteit’, en dus tussen ‘gevoelsbeleving’ en ‘verstandelijk’ onderscheidingsvermogen. En de geciteerde zin is dat nadrukkelijk niet.
Oók spirituele uitspraken dienen namelijk logisch en consequent ofwel samenhangend te zijn. En de meditatie kan gezien worden als middel of instrument om gevoel en verstand op elkaar af te stemmen, aangezien een verstandelijke opmerking alleen vanuit het gevoel gecontroleerd kan worden en bevestigd met een positieve gevoelsbeleving (‘je krijgt er een warm gevoel van’) in plaats van een ‘afwijzend gevoel’ (‘hier klopt iets niet’). Daarom is dit onderzoek helemaal niets waard. En dat levert de spiritualiteit een slechte naam op.
‘Vragen die meteen zullen rijzen: ‘Wie zei dat?’ en ‘Slaat het ergens op?’ Of je een uitspraak serieus neemt, hangt niet alleen van de inhoud af, maar ook van de spreker en hoe hoog je die hebt zitten, zegt psycholoog en onderzoeker Suzanne Hoogeveen, promovendus aan de Universiteit van Amsterdam. Met collega’s uit zeventien landen onderzocht ze hoe dat werkt – het resultaat verscheen vorige week in vakblad Nature Human Behaviour.
Ruim tienduizend proefpersonen in 24 landen kregen dit soort inhoudsloze uitspraken te lezen. Zoals de wartaal hierboven, die nog twee zinnen doorging: ‘We moeten leren hoe we een authentiek leven kunnen leiden in de aanwezigheid van wanen. Het is in verfijning dat we worden geleid.’
Dat soort uitspraken wordt in de psychologie gebruikt als een soort scalpel om in het bewustzijn van mensen te loeren. De officiële benaming ervoor is ‘bullshit’, of in goed Nederlands ‘gezwam’. Dat woord werd als wetenschappelijke term gelanceerd door de filosoof Harry Frankfurt, die er in 1986 een compleet boek aan wijdde: On Bullshit.
Hoogeveen gebruikte in haar onderzoek een specifiek soort bullshit: de pseudo-diepzinnige variant. De tweede uitspraak die ze haar proefpersonen voorlegde was: ‘Ja, het is mogelijk om de dingen die ons confronteren uit te roeien, maar niet zonder hoop aan onze kant. Turbulentie ontspringt in de leemte waar transformatie is uitgesloten. Het is in ontwikkeling dat we opnieuw aangewakkerd worden.’
De bullshit diende als testmateriaal om een theorie te verifiëren, het zogeheten bron-geloofwaardigheidseffect. Als mensen betekenis en zelfs geloof aan zo’n uitspraak hechten, kan dat niet komen door de inhoud van de boodschap. Dus moet het liggen aan andere factoren, waaronder de brenger ervan.
Eerdere onderzoeken hebben dat effect laten zien aan de hand van gebeden, zegt Hoogeveen. “Deelnemers kregen een gebed te horen, en als dat zogenaamd gedaan werd door ‘een charismatische christen die bekendstond om genezende kracht’, dan voelden mensen meer de aanwezigheid van God dan wanneer precies hetzelfde gebed werd gedaan door ‘een atheïst’.” En als je net als in haar studie onzinbeweringen aan mensen voorlegt, willekeurige woorden die op een grammaticaal correcte manier aan elkaar geplakt zijn, blijken gelovigen die vaker als betekenisvol op te vatten.
“Informeel zou je daar de conclusie uit kunnen trekken dat religieuzere mensen goedgeloviger zijn, maar wij dachten: is het niet een universeel effect? Als je een uitspraak aan een wetenschapper koppelt, zijn dan ook niet heel veel mensen geneigd om te zeggen: Ik snap het niet, maar waarschijnlijk klopt het wel?”
Wetenschappelijke en godsdienstige uitspraken hebben dan ook het nodige gemeen: “Wetenschappelijke informatie is vaak moeilijk te begrijpen voor mensen, waardoor ze ook niet kunnen nagaan of iets klopt of niet. En datzelfde geldt ook voor spirituele of religieuze uitspraken, omdat die vaak niet heel feitelijk zijn, maar over grote, abstracte concepten gaan.”
Autoriteit
Een specifieke vraag over dat bron-geloofwaardigheidseffect die Hoogeveen in haar onderzoek hoopte te beantwoorden was: uit wiens mond klinkt gezwam nu geloofwaardiger, uit die van een wetenschapper of van een spirituele autoriteit?
Alle deelnemers werd één van de twee uitspraken voorgelegd. Helemaal willekeurig werd de uitspraak toegeschreven aan een belangrijke wetenschapper, expert op het gebied van quantummechanica, of een spiritueel leider. De namen van deze figuren waren verzonnen, de deelnemers zagen er foto’s bij van wetenschapper Enrico Fermi (1901-1954) of New Age-auteur José Argüelles (1939-2011).
En wereldwijd won de wetenschapper. Of je het nu vroeg aan mensen in India of in Italië, de spirituele leider moest het in geloofwaardigheid afleggen. Over de hele wereld gemiddeld was het verschil 0,7 op een schaal die van 1 tot 7 liep.
Daarbij maakte het wel uit hoe religieus de proefpersoon naar eigen zeggen was. Hoe zwaarder het geloof voor hem of haar telde, des te meer gewicht kreeg ook de uitspraak van de spirituele leider.
Maar aan het respect voor de wetenschapper deed die toenemende godsdienstigheid niets af. De twee inschattingen kropen dus naar elkaar toe. In enkele landen, waaronder de VS, Ierland, Groot-Brittannië en India, dolf de wetenschapper daardoor wel nipt het onderspit in de kleine subgroep van mensen die zichzelf extreem godsdienstig noemden.
Dat er verschillen tussen landen zitten, kan liggen aan de verschillende manieren om voor het onderzoek proefpersonen te werven. In sommige landen ging het om een nette steekproef uit de bevolking, in andere werd gebruikers van onlinediensten gevraagd om mee te doen, zoals in Nederland het Kieskompas, of werden proefpersonen tegen betaling geworven.
Maar het valt wel op dat er één land was waar de twee uitspraken het minst geloofwaardig werden gevonden, door wie ze ook zouden zijn gedaan: Nederland. Hoogeveen: “Kennelijk zit dat toch ook een beetje in onze cultuur. In India, China en Japan is daarentegen het verschil tussen de wetenschapper en de goeroe het kleinst. Dat zou kunnen komen doordat een spiritueel leider in die culturen iedereen meer aanspreekt, maar dat is speculatief.”
Als wetenschapper – die zelf niet religieus is – vindt Hoogeveen de uitkomst van het onderzoek enigszins geruststellend. In haar artikel plaatst ze het resultaat in de context van de coronapandemie, waar controversiële maatregelen worden gerechtvaardigd met een beroep op de autoriteit van wetenschappers. “Mensen zijn in ieder geval niet extreem sceptisch, en ook niet geneigd om eerder een goeroe te geloven dan een wetenschapper. Gemiddeld dan.”
New Age Bullshit Generator
De heerlijke onzin die Hoogeveen in haar onderzoek gebruikte kun je ook zelf maken: bijvoorbeeld met de ‘New Age Bullshit Generator’ die computerprogrammeur Seb Pearce heeft ontworpen. Met zijn programmaatje creëer je met een muisklik onzin die klinkt als diepe wijsheid. Hij kwam op het idee door de Indiaas-Amerikaanse goeroe Deepak Chopra aan te horen, schrijft Pearce. denken. ‘Wil je toetreden tot de gelederen van zelfhulpbestsellerauteurs? Wij kunnen helpen.’ Zie sebpearce.com/bullshit.
https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/1483/articles/1534221/30/1
Aquarius 