[74] Maar, zoals gezegd, gaat Mandeville zich nu ook kritisch opstellen tegenover zijn idool van vrijheid en geleerdheid en zal hij zich distantiëren van bepaalde opvattingen van de meester. Die verwijdering betreft vooral twee theses van groot gewicht: het probleem van de oorsprong van de godsdienst en de kwestie van het speculatieve of deugdzame atheïsme. Een wijd verbreide theorie onder vrijdenkers was dat godsdiensten zijn ontstaan als gevolg van listige voorschriften van politici, die ze zouden hebben ingevoerd om daardoor hun eigen macht te heiligen en zich zo te verzekeren van gehoorzame onderdanen. Ook Bayle was deze opvatting toegedaan. In de vijfde dialoog van Fable 2 had Mandeville zich daar eigenlijk reeds tegen verzet door de angst aan te wijzen als enige en permanent aanwezige oorzaak van het verschijnsel godsdienst in welk maatschappijtype (onontwikkeld of beschaafd) dan ook. Zonder die ‘zwakheid’ van de mens-in-de-natuur zou geen vorst of priesterlijke klasse er in slagen om enige vorm van godsdienst in te voeren. In dit verband schreef Mandeville de beruchte woorden “Unless fools actually had Frailties. Knaves could not make Use of them.”
Het onderhavige boek, Enquiry of Honour, trekt deze lijn door en weerlegt de theorie van Bayle dat er oorspronkelijk maatschappijen zonder enige vorm van godsdienst zouden hebben bestaan[i] en dat die nog steeds mogelijk zijn (daarover straks meer). Mandeville verwijst terig naar de vijfde dialoog van Fable 2:
Als je je herinnert wat ik toen al zei, zal het evident zijn waarom er geen natie zonder godsdienst kan worden bestuurd. Ieder individu, een wildeman in het oerbos of een hedendaags geciviliseerd persoon, is er in zijn binnenste van overtuigd, dat er zulk een onzichtbare oorzaak bestaat. Zou een sterveling dit weerspreken, dan zou geen menigte volks willen geloven wat hij zei.… Wat filosofen of geletterde mensen ook mogen naar voren brengen, nimmer was er een eeuw of land waar het volk een opinie zou huldigen die strijdig was met die vrees voor een onzichtbare oorzaak, waarmee alle mensen worden geboren, een oorzaak die zich bemoeit met de menselijke zaken en daarop ingrijpt. Eerder is het mogelijk dat een onbezonnen buitenzinnig iemand een cultureel en politiek ontwikkelde natie de meest ongelooflijke onwaarheden zou doen geloven, … dan dat de meest gewiekste politicus of meest gevoerde prins het atheïsme zou kunnen doen aanvaarden door het volk van een nog zo considerabele staat of koninkrijk, ook al zou men nergens tempels of priesters ontdekken … Hoe eensgezind daarom heersers en magistraten ook schijnen te zijn geweest in het bevorderen van een of andere godsdienst, het beginsel ervan was niet hun uitvinding. Zij vonden het in de mens[ii] (the principle of it was not their invention. They found it in man)[iii].
[Bron: Mandeville (1670 – 1733) Cynisch essayist op basis van Spinoza’s Ethica, door Wim Klever, Vrijstad 2010]
[i] Bijgevoegde noot 199
[ii] Oorspronkelijke verdruk
[iii] Noot 200
Aquarius 