Een puur filosofische vraag – nooit gesteld – is of de mens het ‘zelfbeschikkingsrecht’ hééft om een einde te maken aan een ondraaglijk en ongeneeslijk ziektebed? Niemand kan je de garantie geven dat dit leed met het overlijden is afgelopen!

Stelling: Deze vage, cryptische omschrijving doet vermoeden dat iedereen die om deze zelfbeschikking vraagt, er vanuit gaat dat er geen leven na het overlijden bestaat, laat staan een volwaardig leven, vergelijkbaar met onze ervaring op deze planeet. Dat klopt, want niemand staat erbij stil bij de optie dat het leven doorgaat – omdat de ziel eeuwig leven heeft – maar dan zonder fysiek lichaam. Daarom ook onderstaande inleiding tot deze stelling.

Laten we hypothetisch veronderstellen dat er een leven bestaat zonder een aards lichaam in onze eigen toekomst na een zelfverkozen einde aan dit leven. Dat gesprek of die overweging zal ooit de realiteit blijken te zijn als we na ons overlijden tot de ontdekking komen dat het leven – tegen onze eigen overtuiging in –  tóch blijft doorgaan, en dus tegen onze eigen verwachtingen is.

Sterker, dat we door onze begeleidende engelen die altijd aanwezig zijn bij en tijdens het hele ‘transformatieproces’ dat bij het lichamelijke overlijdensproces hoort, de onverwachte vraag stellen: ‘Waarom hebt gij een einde gemaakt aan het leven?’

Deze vraag verraadt ogenblikkelijk – voelbaar in je eigen ziel – dat die vraag niet zomaar gesteld wordt, maar een vraag die met de onstoffelijke realiteit te maken heeft. En je kunt die vraag ook niet ontlopen door te reageren met het onbeantwoord laten. Want op dat moment – na enkele minuten die verstrijken – blijken de aanwezige engelen opeens verdwenen te zijn, omdat er geen antwoord werd gegeven.

En je blijft – ogenschijnlijk – alléén achter, maar dat niet alleen, maar je voelt eindeloze verwarring, omdat je deze vraag niet verwacht had. Je voelt je zelfs compleet machteloos. En er breekt een tijd van stilte aan omdat je in niemandland terecht bent gekomen. Als je dat in aardse tijden vertaalt, kun je een maand blijven dolen met die gestelde vraag, terwijl er niemand in je nieuwe omgeving aanwezig is die je om hulp zou kunnen vragen.

Zo gaan in die nonfysieke sferen ‘dagen, weken of zelfs maanden’ voorbij zonder dat je ander leven zult tegenkomen of aantreffen. Als je op aarde gelovig was, ga je in opperste wanhoop afvragen: ‘Mijn god, waarom heb je me verlaten?’. Dat blijkt niet het geval omdat je tijd wordt gegund om een potentieel antwoord te ontwikkelen, waar je op aarde niet aan was toegekomen. Want plotseling staan die engelen weer voor je neus en stellen weer dezelfde vraag: Waarom heb je er een einde aan gemaakt?

En weer sta je machteloos omdat je intuïtief voelt dat je ‘met ondraaglijk lijden’  niet kunt komen aanzetten. In die engelachtige sferen spelen die aardse overtuigingen dat je ongeneeslijk en onherstelbaar ziek was, geen rol omdat je niet om beterschap en genezing hebt gevraagd. Je voelt dat je zelf schuldig bent aan je onvermogen om in het afgesloten leven jezelf beter te leren kennen door alle levensvragen voor jezelf te overdenken en alleen langs die weg beantwoord te krijgen. Je hebt nooit die moeite genomen om op onderzoek uit te gaan. Je wordt daar erg droevig over. Je hebt heel belangrijke levensvragen gemist. En hebt dus veel in te halen.

Om een lang verhaal kort te maken, na enige tijd van doelloos ‘zwerven’ kom je wél iemand tegen die jou vragen gaat stellen, terwijl jezelf nog bijkomt van je eigen verbazing dat je na maanden rondslenteren toch iemand tegen – ‘het lijf’ – bent gekomen. Die persoon vraagt waar je vandaan komt en waar je heen gaat en al vertellend ga je jouw vreemde positie nader verklaren. En die persoon kom je vervolgens steeds vaker tegenkomen tot er zelf een band gaat ontstaan.

En aan het einde van dat proces komt de aap uit de mouw: dat wezen blijkt jouw eigen ziel te zijn – maar zich manifesterend in een fijnstoffelijk lichaam die je nu zelf ook hebt – die namelijk volkomen op de hoogte was van jouw levensgang op aarde. Dan is ook het moment aangebroken dat je een jouw eigen evaluatieproces van het afgelopen leven gaat beginnen en alle details komen ook in detail op het holografisch scherm voorbij. Daar had je nooit rekening mee gehouden… met als conclusie dat je even onbewust bent gebleven als je bij geboorte ook al was. Je moet dus vele levens op aarde ‘gaan overdoen’ opdat je deze gemaakte fouten niet meer zult herhalen.

De stelling luidt dus: ‘Het vermeende zelfbeschikkingsrecht om jouw einde zelf te mogen bepalen, blijkt een fictie te zijn.’

‘Hij verstrekte Middel X, werd opgepakt, kwam thuis en ging door’ (Maud Effting en Haro Kraak, Ten Eerste/de Volkskrant, 22-5-24)

Vrijwillig levenseinde – Interview: Wim van Dijk

Dat justitie Wim van Dijk al aanhield, afluisterde en zijn huis binnenviel, vond de psycholoog geen reden om te stoppen met wat hij als ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ beschouwt: een laatstewilmiddel verstrekken aan mensen die zelf de regie willen houden over hun levenseinde.

Psycholoog Wim van Dijk is eind 2021 nog geen half jaar verdachte, als hij besluit dat hij het opnieuw gaat doen. Hij zal wéér Middel X gaan verstrekken.

In augustus van dat jaar is de politie met zeven man bij hem binnengevallen, op jacht naar het dodelijke laatstewilmiddel. De 77-jarige Van Dijk wordt aangehouden en zal later ontdekken dat hij verdachte is in een omvangrijk strafonderzoek rondom Middel X. Maar hoewel de agenten zijn huis ondersteboven keren, vinden ze niet de hoeveelheden die ze hadden verwacht. Sterker nog: ze treffen slechts één portie aan. ‘Je kunt zoeken tot je een ons weegt’, zegt de psycholoog kalm tegen hen. ‘Maar jullie gaan hier niets vinden.’

Er is één ding dat hij hen die dag niet vertelt. ‘Ik had nog behoorlijk wat over’, zegt hij nu. ‘Dat had ik elders opgeslagen. Dus toen de politie was vertrokken en ik was verhoord, kwam ik voor een keuze te staan. Zal ik weer gaan verstrekken, of hou ik ermee op?’ Een tijdlang twijfelt hij. Hij denkt over de risico’s, over zijn kans op celstraf, over zijn kleinkinderen die hij graag wil blijven zien. ‘Maar toen dacht ik: als ik nu stop, dan zwicht ik eigenlijk voor het Openbaar Ministerie.’

En dus, zegt Van Dijk, ging hij door.

Ontspannen zit Wim van Dijk (inmiddels 79) in zijn huiskamer in Den Bosch. Het is de eerste keer dat hij publiekelijk vertelt dat hij zijn potentieel illegale activiteiten na zijn aanhouding voortzette. Zijn telefoon legt hij weg, voor het geval hij wordt afgeluisterd – iets wat hem eerder al overkwam.

Hij is in afwachting van zijn rechtszaak, die tot nader order is uitgesteld. Zorgen maakt hij zich nauwelijks. Wim van Dijk is namelijk een man die vindt dat ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ geoorloofd is om het doel te bereiken waar hij al vijf jaar naar streeft: zelfbeschikking tijdens het levenseinde. Hij vergelijkt het met de strijd om abortus in de jaren zeventig.

Nadat hij eerder in de Volkskrant vertelde Middel X aan ruim honderd mensen te hebben verstrekt, kwam hij in contact met een advocaat van Anker & Anker. Voormalig topadvocaat Wim Anker denkt inmiddels mee in zijn zaak.

Op tafel ligt een stapel folders over zijn wetsvoorstel Levenseinderegie dat hij met een digitaal burgerinitiatief, en via de gelijknamige stichting die hij oprichtte, op de agenda van de Tweede Kamer wil krijgen. Hij heeft nu ruim 13 duizend van de benodigde 40 duizend handtekeningen verzameld. Hij verzamelde steun van prominenten als Adriaan van Dis, Hanneke Groenteman, Catherine Keyl en voormalig VROM-minister Jacqueline Cramer. Zo bewandelt hij nu ook de ‘democratische weg’. Eerder probeerde hij dat via de oprichting van een politieke partij, maar dat mislukte.

U bent verdachte in het onderzoek waarin verstrekker Alex S. is veroordeeld tot 3,5 jaar cel. Hoe kon u recht onder de neus van justitie weerbeginnen?

‘Ik had in dat jaar van mijn aanhouding heel veel mensen ontmoet die het middel wilden hebben. Mensen klampten me overal aan. Ze kwamen meteen ter zake: ‘Jij bent toch Wim? Ik hoorde dat jij dat middel verstrekt. Kan ik het krijgen?’ Meestal gaf ik mijn kaartje en zei ik: je kunt me schrijven. Per post.

‘Ik heb verschillende mensen teruggeschreven: ‘als je dit inderdaad wil, mag je langskomen, maar alle communicatie gaat via de post’. Als mensen me zouden hebben gemaild, had ik geantwoord dat het een vergissing moest zijn.

‘Ik had nog 25 porties over. Middel X plus antibraakmiddel, alles netjes verpakt. Ik maakte duidelijk dat ik alleen zou verstrekken aan mensen die het integer zouden gebruiken. Daartoe heb ik urenlang met elke koper gepraat – soms zelfs twee keer. Ik verstrekte niet aan iedereen. Ik wilde het voor mezelf moreel verantwoord doen. In een maand of drie was het gebeurd. Ik las ooit in een vilein stukje dat ik zou verdienen aan Middel X. Nou, ik heb ze alle 25 gratis weggegeven.’

Zijn verhaal kan worden gezien als een provocatie richting justitie, die alles uit de kast trok om verstrekkers van Middel X te vervolgen. Zelf ziet hij dat niet zo. ‘Ik zag gewoon geen reden mijn burgerlijke ongehoorzaamheidsactie te stoppen’, zegt hij.

Het gekke is dat de kans groot is dat Van Dijk een celstraf zal ontlopen, ondanks zijn openbare verklaring. Uit zijn strafdossier, in bezit van de Volkskrant, blijkt dat het ‘zeer aannemelijk’ is dat hij honderden keren Middel X verstrekte. Hij kocht volgens het OM 213 porties in bij Alex S. Maar het lukte de recherche geen enkele keer om een suïcide naar hem te herleiden. En verstrekking is alleen strafbaar als iemand het middel vervolgens ook inneemt en als gevolg daarvan overlijdt.

Hij wordt vooralsnog dan ook niet verdacht van hulp bij zelfdoding. Het enige dat justitie hem ten laste kan leggen, is overtreding van de Geneesmiddelenwet: in zijn huis werden ‘slechts’ vier pilletjes antibraakmiddel aangetroffen – zijn eigen portie.

Hoe verklaart u dat justitie geen enkel sterfgeval aan u kan linken?

‘Ik was voorzichtig. En ik was duidelijk. Ik zorgde dat nergens werd vastgelegd dat mensen bij me kwamen. Betalingen waren altijd contant. Ik vroeg mensen ieder contact met mij te wissen: mijn naam, mijn adres, mijn telefoonnummer. Ik zei dat ik hen niet meer zou kennen als ik ze later tegen zou komen. Ook schoonde ik dagelijks mijn computer en mijn telefoon op.’

Bij recente strafzaken bleek dat kopers soms mails, adressen of verpakkingen achterlieten.

‘Misschien zijn mensen extra voorzichtig geweest, uit zorg voor mij of omdat ik hen ‘barmhartig’ hielp. De meeste mensen aan wie ik verstrekte, waren hoogopgeleid. Ze beseften waar ze mee bezig waren. Aan het eind van elk gesprek ruimde ik bovendien bewust tijd in voor de risico’s. Dan vroeg ik: ‘stel dat je het krijgt, wat ga je dan doen? Hoe ga je het doen?’

‘Ik benadrukte: sterf niet alleen, zorg dat er naasten bij zijn. Het is van belang dat naasten worden meegenomen in het proces, zodat ze weten: oké, papa of mama wil sterven met dat middel, en erachter gaan staan. Het betekent dat een belangrijke fase van het rouwproces al is doorleefd. Dat ze niet meer denken: goddomme, waarom moest dat nou?

‘Ik vertelde: als je je naasten niet wilt incrimineren, zorg dan dat je alles zelf klaarmaakt en inneemt. Ze mogen je hand vasthouden, ze mogen het schuim van je mond afvegen, en als je een krampje hebt, mogen ze je been weer netjes in bed leggen. Dat mag allemaal. Dat is geen hulp bij zelfdoding. Wel verzocht ik iedereen om op een zodanige manier te sterven dat de arts een natuurlijke dood zou constateren.’

Hoe doen mensen dat dan?

‘Ik heb weleens gehoord dat nabestaanden na het overlijden vertrekken, en dat een van hen de volgende dag terugkomt, omdat hij zogenaamd een lunchafspraak heeft met papa, en dan z’n vader dood in bed ‘aantreft’. De gewaarschuwde arts zegt vervolgens: ja, dat is een natuurlijke dood. Ik denk dat het in veel gevallen zo is gegaan.’

Denkt u dat, of weet u dat?

‘Ik heb het sterke vermoeden, laat ik het zo zeggen. Kijk, de meeste mensen hebben op dat moment helemaal geen zin in verhoren door de politie, want hun geliefde is overleden. Als ze laten blijken dat het met Middel X is geweest, dan zitten ze meteen in het verdachtenbankje. Zo veel heisa, terwijl ze aan het rouwen zijn.’

Eiste u dat mensen het zo zouden doen?

‘Nee. Ik zei tegen iedereen: zelfbeschikking is zelfbeschikking. Als zij vinden dat ze iets moeten achterlaten waaruit blijkt hoe of via wie ze aan het middel zijn gekomen, dan is dat zo. Dan is dat all in the game. Ik verzocht alleen om het anders te doen, omdat ik zo lang mogelijk wilde kunnen blijven verstrekken.’

Weet u of kopers zijn overleden?

‘Nee, maar het zou zomaar kunnen. Dat is waar het middel voor bedoeld is, hè. Er waren mensen van achterin de 70 bij. Maar het is ook mogelijk dat nog niemand het heeft gebruikt.’

Wordt Middel X nog steeds in Nederland verstrekt?

‘Ja, er zijn nog mensen mee bezig. Die laten zich niet intimideren door het OM.’

Zelf besloot hij na de dood van zijn vrouw Tineke in 2019 over te gaan tot verstrekking van het middel. Ze was dementerend, brak haar heup en werd in coma gebracht middels palliatieve sedatie. Vier dagen en vijf nachten keek hij toe hoe zijn vrouw, in bezit van een wilsverklaring, vermagerde, kreunde en volledig uitdroogde.

Hij vroeg de arts haar lijden te beëindigen, maar die weigerde. ‘Ik dacht: jij bent een arts, je hebt een eed gezworen dat je boven alles voor je patiënt zult zorgen, maar je doet het niet. Wat betekent die eed dan?’, zei hij eerder in de Volkskrant.

U noemt het huidige euthanasiesysteem onethisch. Waarom?

‘Nadat dit gebeurde, heb ik met veel artsen gepraat. Ik vroeg: kun jij ondraaglijk lijden vaststellen? Ja, zeiden de meesten. Natuurlijk kunnen we dat. Daarna vroeg ik: maar hoe toets je dat nou? En dan begon de aarzeling. Ik zíé toch dat iemand lijdt, zei zo’n arts dan. Maar dan zei ik: je ziet pijngedrag, maar hoe maak je nou uit of dat ondraaglijk is?

‘Deze zorgvuldigheidseis is volstrekt subjectief. Er zijn geen geldige criteria voor. Uiteindelijk gaven alle artsen toe: het is waar, we kunnen wel lijden zien, maar we kunnen niet weten of het ondraaglijk is. Van hen wordt dus iets gevraagd waartoe zij niet in staat zijn. Een arts die dat weet en desondanks dat oordeel velt, is onethisch bezig. Dat maakt het hele systeem onethisch.’

Met zijn burgerpetitie Levenseinderegie oppert hij een radicale omslag, waarin zelfbeschikking centraal staat. Hiertoe worden zogeheten levenseindebegeleiders opgeleid en beëdigd door een nieuw op te richten instituut. Zij checken ‘of u zèlf vindt ondraaglijk, uitzichtloos of aan een voltooid leven te lijden en of u geen redelijke andere oplossing dan euthanasie ziet, maar beoordelen dat niet’, aldus het plan. De arts voert de euthanasie uit, maar de ‘wilsbekwame verzoeker’ mag het euthanaticum aan zichzelf toedienen, eventueel met hulp van naasten.

Dus de arts beoordeelt de patiënt niet, maar is wel eindverantwoordelijk. Welke arts zal zich daarvoor lenen?

Hij pauzeert even, denkt na. ‘De levenseindebegeleider is eindverantwoordelijk, de arts is de vrijwillige uitvoerder van een barmhartige daad.’

‘Dit gaat over de autonomie van de patiënt. Als de wens van de patiënt centraal komt te staan, hoeven mensen die ondraaglijk lijden of hun leven voltooid vinden, niet meer zo lang te lijden als nu. En de arts hoeft niet meer bang te zijn dat hij wordt vervolgd. Ik begrijp ook niet waarom artsen überhaupt zouden willen oordelen over de stervenswens. Waarom zouden ze die macht over euthanasie willen behouden?’

Is er in zo’n stelsel niet veel te weinig controle? Als het over euthanasie bij psychisch lijden gaat, zeggen psychiaters: soms is een doodswens tijdelijk, of behandelbaar. Hoe voorkom je dat mensen die geholpen hadden kunnen worden euthanasie krijgen?

‘Bij sommige psychiatrische patiënten is het inderdaad moeilijker om de wilsbekwaamheid vast te stellen’, zegt Van Dijk. ‘Daarvoor zou een psychiater bij het proces betrokken kunnen worden.’ Hij geeft aan dat zijn wetsvoorstel nog niet op alle details is uitgewerkt. ‘Maar een impulsieve euthanasie is in dit plan onmogelijk’, zegt hij. ‘Ik hoop dat een politieke partij dit oppakt.’

D66, bedoelt u?

‘Ja, of anderen. Ik overweeg daarnaast ook om een burgerberaad te houden. Of om een proces tegen de Staat te voeren over de zorgvuldigheidseisen. Mijn motivatie is gewoon te sterk. Ik kan niet accepteren dat het blijft zoals het was toen Tineke is gestorven. Dat mag niet. Het moet anders.’

https://krant.volkskrant.nl/titles/volkskrant/7929/publications/2183/pages/18/articles/2044021/18/1